İslam töşençäläre

İslamğa bäyle süzlärne Ğäräp mädäniätennän wä Ğäräp telennän ayırğa waqıt-waqıt şaqtıy awır wä kiräk tä tügelder. Moña säbäple alarnı süznämä itep kiterergä kiräk^[1]:

A Ä B C Ç D E F G Ğ H İ I J K L M N Ñ O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

Bu məqələ İslam turında

İslam töşençäläre [ üzgärtü ]

Biş Bağana

Şähadät

Namaz – Zäkät

Uraza

Xac

Şəhri Şəhərlər

Mäkkä – Mädinä

Qodüs

Şäxeslär

Möxämmäd – Äbü Bäker

Ğali – Ğosman – Ğömär

Waqiğalar

Hicrät – İslam täqwime – Ğäyd-äl-Fitır

Qorban – Ğaşura – Arbağin

Binalar

Mäçet – Manara

Mihrab – Qäğbä

İslam miğmariäte

Din ähelläre

Muezzin – İmam – Mulla

Möfti

İzge tekstlar

Qor'än – Xädis – Sönnät

Fiqh – Fätwä – Şäriğät

Mäzhäblär

Sönni Mäzhäblär: Xänäfi, Xänbäli, Mäliki, Şäfiğiy

Başqa yünäleşlär

Şiğilek: Ithna Asharia, Ismailiyah, Zaiddiyah

Mu'tazili – Kharijite

Yünäleşlär

Sufiçılıq

Wahhabiçılıq – Salafism

Cäditçelek

Äxmädiyä

A

• alim == ğälim
• Allah (Аллаһ, الله) – Ğäräp telennän süz. Farsı telendä ul Xoday, Törki telendä Täñre dä qullanıla.
• Allahu äkbär (Аллаһу әкбәр, الله أكبر) == täkbir, "Allah böyek" digän mäğnädä äytelä
• axşam (namazı) (ахшам (намазы), نماز آقشام) -
• azan (азан, أَذَان) – waqıtı kergäç, farız namazına çaqıru.
• azançı (азанчы) -
• awız (açu) (авыз (ачу)) == iftar
• ayät (аять, آية) -

Ä

• Äbu Bäker (Әбу Бәкер, أبو بكر) -
• Äbu Daud (Әбу Дауд, أبو داود) -
• Äbu Hörayra (Әбу Һөрайра, أبو هريرة) -
• Äbu Xänifä (Әбу Хәнифә, ابو حنيفة) -
• äcer-sawab (әҗер-саваб, ثَوَابَ -‎ أجر) -
• ädäb (әдәб, أدب) – üz-üzen totu tärtiben añlata. İñ yaxşısı bulıp sanala, xädislär buyınça totu.
• Äğüzü billäähi (Әгүзү билләәһи, أَعُوذُ بِاللَّهِ‎) == istiğäzä
• Äğüzü billäähi minäş-şäytaanir-raciim (Әгүзү билләәһи минәш-шәйтаанир-раҗиим, أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ ٱلشَّيْطَانِ ٱلرَّجِيمِ‎) == istiğäzä
• Äl-Mültäzäm (Әл-Мүлтәзәм, ملتزم‎)) -
• älxämdülilläh (әлхәмдүлилләһ, ٱلْحَمْدُ لِلَّٰهِ) - "Allahığa şöker" digän mäğnädä äytelä
• Ämin (Әмин, آمين‎)) - "Şulay bulsın" digän mäğnäle kälimä süz
• Ässälämü gäläyküm wä räxmätullah (Әссәламү гәләйкүм вә рәхмәтуллаһ, اَلسَّلَامُ عَلَيْكُمُ) == säläm (birü)
• ästäğät (әстәгать, استعاذة) == istiğäzä
• ät-Taxawi (әт-Тахави, الطحاوي) -
• ättäxiät (әттәхият, التحيات‎) -
• äwwäbin (namazı) (әүвәбин, әүүәбин (намазы)) -
• Äxmäd (Әхмәд, أحمد) -

B

• Bäbül-mäğlät (Бәбүл-мәгъләт) - Mäkkägä kerü qapqası
• Bäyxaqi (Бәйхакый, البيهقي) -
• Bismilläh (Бисмилләһ, بِسْمِ ٱللَّٰهِ‎) - Allah iseme belän (başlıym)
• Boxari (Бохари, البخاري‎) -

C

• cifaf (җифаф) - kibü
• comğa (җомга, جمعة) – olı namaz köne
• Cömratül-ğäqäbä (Җөмратүл-гакабә, جمرة العقبة) = Zur bağana
• Cömratül-suğra (Җөмратүл-сугра, الجمرة الصغرى) = Keçe bağana
• Cömratül-wüstä (Җөмратүл-вүстә, الجمرة الوسطى) = Urtançı bağana
• cöneb (җөнеб, جنابة) -
• Cöğfä (Җөгъфә, ٱلْجُحْفَة) - Şamnan kilüçe xacilarğa miqat urını (Mäkkädän 187 km yıraqlıqta)

D

• dibağ (дибагъ) - künne eşkärtü
• doğa (дога, دُعَاء) – Allah Täğälägä endäşüe.
• duxa (namazı) (духа (намазы), صَلَاة الضحى‎) -

E

F

• fazıylät (фазыйләт) -
• farız (фарыз, فرض) -
• farız (ğayn) (фарыз (гайн), فرض العين) -
• farız (kifäyä) (фарыз (кифәя), فرض الكفاية) -
• fäcer (namazı) (фәҗер (намазы), صلاة الفجر‎) == irtänge namaz
• färaq (фәрак, فرق) - yüeşlämiçä ışqıp, uıp töşerü
• fäsiq (bulu) (фәсикъ (булу) - açıqtan-açıq gönah qılu
• fiqh (фикһ, فقه) -

G

Ğ

• ğasäl (гасәл) - su belän yuu
• ğasır (namazı) (гасыр (намазы), صلاة العصر) == ikende (namazı)
• Ğaşura (Гашура, عَاشُورَاء) -
• ğälämät (галәмәт) - ğibadät öçen täğäyenlängän urın
• Ğäli (Гали, عَلِيّ) -
• ğälim (галим, عالم) -
• Ğäräfä(t) (Гарәфә(т), عَرَفَات) -
• ğäwrät (гаурәт, عورة) -
• ğäyet (гает, عيد) - möselman bäyräme
• Ğäyşä (Гайшә, عائشة) -
• ğiddä (waqıtı) (гыйддә (вакыты), العدة‎) - xatınnarda talaqtan soñ 3 xäyez waqıtı, ireneñ wafatınnan soñ 4 ay da 10 kön
• ğişä (namazı) (гыйшә (намазы), صلاة العشاء) == yästü (namazı)
• Ğosman (Госман, عثمان) -
• ğölämä (голәмә, علماء) -
• Ğömär (Гомәр, عمر) -
• ğömrä (гомрә, عُمْرَة) -
• ğösel (госел,غسل) - qoyınu
• ğurran müxäccälinä (гурран мүхәҗҗәлинә) -

H

• hädyü (һәдью) - xaywan
• Hicrät (Һиҗрәт, هِجْرَة‎) -
• hicri (һиҗри, التقويم الهجري) – möselman täqwime

İ

• İblis (Иблис, إِبْلِيس) == şaytan
• İbn Mäcäh (Ибн Мәҗәһ, بن ماجه) -
• İbrahim mäqamı (Ибраһим мәкамы, مَـقَـام إِبْـرَاهِـيْـم) -
• İbn Xibbän (Ибн Хиббән, إبن حبّان‎) -
• ictixad (иҗтихад, اجتهاد) – üz östennän köç quyu
• ifadä (ифадә) -
• ifrad (xacı) (ифрад (хаҗы), حج الإفراد) - barı xac ğämällären qılu
• iftar (ифтар, إفطار) - urazadan soñ awız açu
• ikende (namazı) (икенде (намазы), صلاة العصر) -
• imam (имам, إمام‎) – ruxani
• iman (иман, إِيمَان) – Allahqa ışanıç
• iqamät (икамәт, إِقَامَة) == qamät
• isfar (исфар, ‎) - tämam yaqtırıp betü
• İslam (Ислам, اَلْإِسْلَامُ) – möselmannar dine
• israf (исраф, إسراف) - şäriğät röxsätennän kübräk qullanu
• istiğäzä (истигазә) - "Äğüzü billäähi" (Allahı Täğälägä sıyınamın) yäki "Äğüzü billäähi minäş-şäytaanir-raciim" (Räxmätttän sörelmeş şaytannıñ yawızlığınnan Allahı Täğälägä sıyınamın) dip äytü
• istincä (alu) (истинҗә (алу), استنجاء) - censi äğzalarnı näcestän pakläw
• istislax (истислах, استصلاح) –
• istisqa (namazı) (истиска (намазы), صلاة الاستسقاء) - yañğır sorap uqıla torğanğ namaz
• istixada (истихада, استحاضة) -
• istixalä (истихалә) - Ber xalättän ikençe xalätkä küçü
• istixarä (namazı) (истихарә (намазы), صلاة الاستخارة) - xäyerle näticä soraw namazı
• işraq (namazı) (ишракъ (намазы)) - irtänge namazdan soñ qoyaş çıqqançı mäçettä qalğan keşe qıla
• ixram (ихрам, حْرَام) -
• izar (изар, إِزَار) -
• iztıbağ (изтыбагъ) - irlärdä ridanıñ ber oçın uñ qultıq astına qıstırıp, ikençe oçın sul iñenä taşlaw, uñ yaq iñ başı häm qul açıq qala

K

• kamis (камис) -
• Kädä (Кәдә) - Mäkkägä äl-Xacun uramı aşa kerü urını
• käffärat (кәффәрат, كَفَّارَة) -
• Käğbä, Käğbätullah (Кәгъбә, Кәгъбәтуллаһ, كَعْبَة‎) - Allah Yortı
• käğdäi-äxirada (кәгъдәи-әхирада) - namazda soñğı utıru
• kärahä tänzihiä (кәраһә тәнзиһия) - asılda röxsät itelgän, qatği bulmağan räweştä tıyılğan närsälär
• kärahä täxrimiä (кәраһә тәхримия) - xäramgä yaqın bulğan, xäram däräcäsendä ük bulmasa da, asılda tıyılğan närsälär
• Keçe bağana (Кече багана, الجمرة الصغرى) -
• kösüf (namazı) (көсүф (намазы), صلاة الكسوف) - qoyaş totılğanda uqıla torğan namaz

L

• Lää xäwlä wä lää quwwätä illä billäh (Ләә хәүлә вә ләә куввәтә иллә билләһ, لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِٱللَّٰهِ ) - "Allahınıñ ğına bar närsägä köçe citäder" digän mäğnädä qayğılı xäbär işetkäç äytelä
• lifäfä (лифәфә) -

M

• mäçet namazı (мәчет намазы) - mäçetkä kergäç tä utıru aldınnan uqılğan namaz
• Mädinä (Mönäwärä) (Мәдинә (Мөнәвәрә), المدينة المنورة‎) -
• mädräsä (мәдрәсә, مدرسة) – möselman mäktäbe.
• mäğrib (namazı) (мәгъриб (намазы), صلاة المغرب) == axşam (namazı)
• Mäğşär äl-Xäram (Мәгъшәр әл-Хәрам) -
• mäğzur (ğözerle) (мәгъзур (гозерле)) - tänennän daimi räweştä täharätne bozuçı närsälär çığıp torğan keşe
• Mäqam İbrahim (Мәкам Ибраһим) = İbrahim mäqamı
• Mäkkä (Mökärrämä) (Мәккә (Мөкәррәмә), مكة المكرمة) -
• mäkruh (мәкруһ, مكروه) - xuplanmağan eş
• Mälik (Мәлик, مالك) -
• mändub (мәндуб, مندوب) - kürkäm eş
• mäni (мәни) - ir orlığı, sperma, şähwät suı
• Märwa (tawı) (Мәрва (тавы), ٱلْمَرْوَة) -
• Mäscid äl-Xäram (Мәсҗид әл-Хәрам, اَلْمَسْجِدُ ٱلْحَرَامُ) = Xäram mäçete
• Mäscid än-Näbäwi (Мәсҗид ән-Нәбәви, المسجد النبوي‎) = Päyğämbär mäçete
• mäsex (мәсех) - sörtep alu
• mäcnün (мәҗнүн, مجنون) -
• mäxräm (мәхрәм, محرم) - sälämät aqılda bulğan, baliğlıq yäşenä citkän, ğädel, şäriğät tarafınnan xatın-qızğa anıñ belän niqaxlaşu xäram bulğan yaqın tuğan
• mäzhäb (мәзһәб, مذهب) – şäriğät xoquq belemeneñ ber yünäleşe
• Miğrac (Мигъраҗ, المعراج)
• Mina (Мина, مِنَى) -
• miqat (микат, مِيْقَات) - xac öçen ixramğa kerü urınnarı
• miswäk (мисвәк, مسواك) - teş tazartqıç (çistartqıç)
• moqim (мокыйм, مقیم) - daimi ber urında yäşäwçe keşe
• mosafir (мосафир, مسافر) - säfärdä buluçı keşe
• möäzzin (мөәззин, مأذن) == azançı
• möbax (мөбах, مباح) -
• möctähid (мөҗтәһид, مجتهد) -
• möfsid (мөфсид) - boza torğan ğämäl
• möftiät (мөфтият, مفتي‎) - möselman dini idäräse
• Möslim (Мөслим, مُسْلِمٌ) -
• möstäxäb (мөстәхәб, مستحب) -
• mö'min (мөэмин, مؤمن) -
• muäqqadä (sönnät) (муәккадә (сөннәт)) -
• Muzdälifä (Муздәлифә, مُزْدَلِفَة) -
• Mültäzäm (Мүлтәзәм) = Äl-Mültäzäm

N

• namaz (намаз, نماز‎, ٱلصَّلَاة‎) -
• näces (нәҗес, نَجَس) - yaraqsız
• näfel (namazı) (нәфел (намазы), صلاة نفل) -
• Näsai (Нәсаи, النسائي) -
• näzer (намазы) (нәзер (намазы)) -
• niät (ният, نية‎) - küñeldän teläk belderü
• nifas (нифас, نفاس) - xatınnarda bala tuğannan soñ kilgän qan
• nisap (нисап, نِصاب) -

O

Ö

• öylä (namazı) (өйлә (намазы), صَلَاة ٱلظُّهْر) -

P

• Päyğämbär mäçete (Пәйгамбәр мәчете, المسجد النبوي‎) -

Q

• qamät (камәт, إِقَامَة) - farız namazın uqır aldınnan äytelä torğan çaqıru
• Qara taş (Кара таш, ٱلْحَجَرُ ٱلْأَسْوَد) -
• Qarnül-mänäzil (Карнул-мәнәзил, قَرْنُ ٱلْمَنَازِل) - Näcd yağınnan kilüçe xacilarğa miqat urını (Mäkkädän 80 km yıraqlıqta)
• qaza (namazı) (каза (намазы), قَضَى) -
• qıyam (кыям, قيام) - basıp torğan kileş
• Qıyämät (köne) (Кыямәт көне), يوم القيامة‎) -
• qibla (кыйбла, قبلة) -
• qiraät (кыйраәт, قِراءة) -
• qiran (xacı) (кыйран (хаҗы)) - ğömrä häm xacnı beryulı ütäw
• Qor'än (Kärim) (Коръән (Кәрим), القرآن کریم) -

R

• rabbänä (раббәнә, ربنا) -
• Rawda (baqçası) (Рауда (бакчасы)) -
• räkäğät (рәкәгать, ракәгать, ركعات) -
• rida (рида (киеме), رِدَاء) - irlärdä tänneñ öske öleşendäge xac kieme
• rökuğ (рөкугъ, رُكوع‎) -

S

• Safä (tawı) (Сафә (тавы), ٱلصَّفَا) -
• salawat (äytü) (салават (әйтү), صَلَوَات) -
• salät (саләт, ٱلصَّلَاة‎) == namaz
• saxix (xädis) (сахих (хәдис), صحيح) -
• sawap (савап) -
• sawm (саум, صَوْم) = uraza
• säcdä (сәҗдә, سجدة) -
• säcdä sähü (сәҗдә сәһү, سجود السهو) - namazdağı yalğışunı tözäter öçen qılına torğan säcdä
• säcdä (şöker) = şöker säcdäse
• säcdä tiläwät (сәҗдә тиләвәт) - Qor'ändä kilgän 14 säcdä ayäteneñ berse uqılğaç säcdä tiläwät qılu tieş bula
• sädaqa (сәдака, صدقة) -
• säği (qılu) (сәгъи (кылу), سَعِي‎) - xacda Safä belän Märwa tawları arasında yörü
• säläm (birü) (сәлам (бирү)) - "Ässälämü gäläyküm wä räxmätullah" dip äytü
• säxabä (сәхабә, الصحابة) -
• säxär (сәхәр, سحور) - uraza totarğa niätlägän keşeneñ tañ atqançı aşawı
• söbxännallah (сөбхәналлаһ, سُبْحَانَ ٱللَّٰهِ) - "Allah Täğälä här kimçelektän pak" digän mäğnädä nindider şatlıqlı xäbär yäki nigäder ğäcäplängäç äytelä
• sönnät (сөннәт, السنّة) - Möxämmät päyğämbärneñ tormışı häm eşçänlege turında xikäyät
• sutra (сутра) - namazda üz aldına quyıla torğan kirtä
• süfi (суфый, صوفي) -
• sürä (сүрә, سورة) – bülek. Qor'än 114 sürädän tora.

Ş

• şaytan (шайтан, شيطان) -
• şähadät (шәһадәт, الشهادة) – La ilaha illa Allah äyteme. Sönnilärdä İslamnıñ Biş Bağanası arasına kerä.
• Şärif (Шәриф, شريف) –
• şäriğät (шәригать, الشريعة) – möselman qanunnarınıñ yazma cıyıntığı
• şäyex (шәех, شيخ) - dini başlıq
• şöker säcdäse (шөкер сәҗдәсе) - berär törle bäla-qazadan imin qotılğaç yäki şatlıqlı waqiğa-xäbärdän soñ Allahığa şöker yözennän qılına torğan säcdä
• şura (шура, شورى) - idärä cıyını

T

• tawaf (qılu) (таваф (кылу), طَوَاف) - Käğbä tiräli yörü
• täfsir (тәфсир, تفسير) –
• täharät (тәһарәт,طهارة) - çistarınu, paklänü
• tähäccud (namazı) (тәһәҗҗуд (намазы), تهجُّد) - tönge näfel namazı
• tählil (тәһлил, تهليل) = şähadät süzläre
• täkbir (тәкбир, تَكْبِير) - "Allahu äkbär" dip äytü
• tälbiä (тәлбия, تلبية) -
• tämättuğ (xacı) (тәмәттугъ (хаҗы)) - başta ğömrä qılına, annan xac (ayırım-ayırım), yäğni ber baruda ike ğibadätne qılu
• tänzıyhi (тәнзыйһи, تنزيه) - xuplanmağan
• tärawix (namazı) (тәравих (намазы), تراويح) -
• täsbix (namazı) (тәсбих (намазы), تَسْبِيح) -
• täslim (тәслим, تسليم) -
• täşähhüd (тәшәһһүд, تَشَهُّد) -
• täwbä (тәүбә, توبة‎) -
• täxiyyätül-mäscid (тәхиййәтуль-мәсҗид) = mäçet namazı
• täxrimi (тәхрими) - tıyılğan
• täyämmüm (тәяммүм,تيمم) - bitne häm qullarnı pak tufraq belän sörtep alu (çistarınu)
• tiläwät (тиләвәт, تلاوة) = säcdä tiläwät
• Tirmizi (Тирмизи, الضرير) -
• turab (тураб) - cirgä ışqu

U

• ulema (улема, علماء) = ğölämä
• Uraza (Ураза, صَوْم ,روزه) – Ramazan ayında uza torğan ğibädät. Sönnilärdä İslamnıñ Biş Bağanası arasına kerä
• Urtançı bağana (Уртанчы багана, الجمرة الوسطى) -

V

W

• wacib, wäcib (ваҗиб, вәҗиб, واجب) -
• Wadi Muxassir (Вади Мухассир) -
• witr (namazı) (витр (намазы), وتر) -
• wudu (вуду,الوضوء) - тәһарәт алу

X

• xac (хаҗ, حَجّ‎) – Mäkkägä baru. Sönnilärdä İslamnıñ Biş Bağanası arasına kerä.
• xaci, xaciä (хаҗи, хаҗия) - xac qılğan keşe (ire, xatın-qızı)
• xacät (namazı) (хаҗәт (намазы), حاجة) - yärdäm soraw namazı
• xädäs (хәдәс, حدث) -
• xädis (хәдис, حديث) – Möxämmät päyğämbärneñ äyteme yä ki ğädäte yazması.
• xäläl (хәләл, حلال) -
• xämer (хәмер) -
• xäram (хәрам, حرام) -
• Xäram mäçete (Хәрам мәчете, اَلْمَسْجِدُ ٱلْحَرَامُ) -
• xäyez (хәез, حيض) - xatın-qızlarnıñ kürem (aylıq) xäle
• xicab (хиҗаб, حجاب) -
• Xicr (Хиҗр, حج) -
• ximär (химәр) - yawlıq
• xirqa (хирка, خِرْقَةٌ‎) -
• xösüf (namazı) (хөсүф (намазы), صلاة الخسوف‎) - ay totılğanda uqıla torğan namaz
• xuff (хуфф) - çitek

Y

• Yälämläm (Йәләмләм, يلملم) - Yämännän kilüçe xacilarğa miqat urını (Mäkkädän 100 km yıraqlıqta)
• Yämän poçmağı (Йәмән почмагы, الركن اليماني) -
• yärxämükällah (йәрхәмүкәллаһ, يرحمك الله) - "Allah sine räxmät qılsın" digän mäğnädä berärse töçkergäç äytelä
• yästü (namazı) (ястү (намазы), صلاة العشاء) -

Z

• zäkät (зәкят, зәкәт, زكاة) – fäqirlär faydasına mäcbüri yıllıq salım
• Zäm-zäm (Зәм-зәм, بِئْرُ زَمْزَمَ) -
• Zätü-ğirq (Зәтү-гыйркъ, ذَاتِ عِرْق) - Ğiraqtan kilüçe xacilarğa miqat urını (Mäkkädän 90 km yıraqlıqta)
• ziker (äytü) (зикер (әйтү), ذِكْر) -
• zina (зина, زناء) – gönahlarnıñ berse, uynaş, ceñsi azğınlıq
• zölxiccä (ayı) (зөлхиҗҗә (ае), ذُو ٱلْحِجَّة) -
• Zölxöläyfä (Зөлхөләйфә, ذُو ٱلْحُلَيْفَة) - Mädinädän kilüçe xacilarğa miqat urını (Mäkkädän 410 km yıraqlıqta)
• zuhr (namazı) (зуһр (намазы), صَلَاة ٱلظُّهْر) == öylä (namazı)
• Zur bağana (Зур багана, جمرة العقبة) -

Moña da qara

• Allahnıñ 99 iseme