Ишембай районы

Ишембай районы (рус. Ишимбайский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Ишембай шәһәре.

Ишембай районы
баш. Ишембай районы
Байрак[d]
Нигезләнү датасы	20 март 1937[1]
Рәсми исем	Ишимбайский район
Дәүләт	Россия
Башкала	Ишембай
Административ-территориаль берәмлек	Башкортстан
Сәгать поясы	UTC+05:00 һәм YEKT[d]
Халык саны	88 092 (2017)[2]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	845 метр
Нәрсә белән чиктәш	Белорет районы
Мәйдан	4106,06 км²[3]
Почта индексы	4532ХХ
Рәсми веб-сайт	ishimbaimr.bashkortostan.ru
Җирле телефон коды	34794
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Ишембай районы Викиҗыентыкта

, һәм

Ишембай районы Агыйдел елгасының урта агымында уң яклап урнашкан. Мәйданы – 4006 км², халкы – 26 мең кеше. Төньякта – Гафури районы, көнчыгышта – Белорет һәм Бөрҗән районнары, көньякта – Мәләвез, көнбатышта – Стәрлетамак районнары белән чикләшә.

Тарихы

Ишембай районы 1930 елның 20 августында барлыкка килгән. Ул заманда район үзәге Петровское авылында була, ул Макар районы дигән исем йөртә. 1937 елны Ишембай районы итеп үзгәртелә. Административ үзәге Ишембай эшчеләр бистәсенә күчерелә. Хәзерге Ишембай шәһәре Уфадан 160 км еракта көньяк тарафка таба урнашкан. Мәйданы – 103,4 км², халкы – 68 меңнән артык.

Географик белешмә

Район территориясенең көнчыгыш өлеше Көньяк Уралның алгы көнбатыш сыртларында урнашкан. Районның көнбатыш өлешен Агыйдел елгасы чикли һәм ул Агыйдел буе убалы тигезлегендә ята. Биредә 500-600 метр биеклегендәге Шәкетау, Торатау таулары тезелеп киткән.

Районның иң биек ноктасы Алатау сыртында – абсолют биеклеге 845 метр.

Районның көнбатыш чигеннән Агыйдел, көнчыгыш өлөшөнән Җигән елгалары ага. Аларга Сикәзе, Рәүзәк, Сәләүек, Тор, Үрек елгалары кушыла.

Ишембай районы тау-тайга зонасына карый. Территориянең 67% агачлы үсемлекләр белән капланган. Алар арасында каен, юкә, имән, усак ешрак очрый. Районның территориясе Кызыл китапка кертелгән шифалы үләннәргә бай, аларның монда 200-дән артык төре билгеле.

Тереклек

Хайваннар дөньясы күп төрле. Урманнарда поши, бүре, соры аю, селәүсен, кабан, төлке, ак куян, тиен, бурсык, урман сусары һәм башкалар яши. Район өчен таш гасыр заманыннан бирле калган кошлар да, йөзүче кошлар да сирәк күренеш түгел. Русиянең Кызыл Китабына кертелгән кара торна кебек сирәк төр торып калган һәм дәүләт тарафыннан саклана. Кама, кондыз, америка чәшкесе һәм башка йомшак тиреле җәнлекләр дә еш очрый.

Районның ихтиофаунасы да бик кызыклы һәм күп төрле. Чишмәләрдә елга багрысы яши, ә бәрде соңгы елларда Агыйдел елгасында да күренә. Тау елгаларының күбесендә кызылбалык йөри. Барлыгы район территориясендә 60 төр имезүчеләр һәм 190-нан артык кошлар төре (шуларның 55 төре - сунар кошлары) яшәй.

Демография

Халык саны

1939[4][5]	1959[6][5]	1970[7][5]	1979[8][5]	1989[9][5]	2000[10]	2001[10]
37 662	↗39 385	↗44 192	↘33 634	↘25 766	↘25 726	↗95 696
2002[11][5]	2003[10]	2004[10]	2005[10]	2006[10]	2007[10]	2008[12]
↗95 805	↘95 668	↘95 650	↘95 311	↘95 064	↘94 579	↘94 351
2009[13]	2010[14]	2011[13]	2012[15]	2013[16]	2014[17]	2015[18]
↘94 333	↘91 301	↘91 164	↘90 840	↘90 686	↘90 184	↘89 673
2016[19]	2017[2]	1 гый 2018[20][21]	1 гый 2019[21]	2021[22]
↘88 968	↘88 092	↘87 282	↘86 245	↘85 483

2010 елгы халык санын исәпкә алу нәтиҗәләре буенча районда (Ишембай белән бергә санаганда), руслар – 42,2%, башкортлар – 41,5%, татарлар – 12,3%, чуашлар – 1,8%, украиннар – 0,9% тәшкил итә, районда шулай ук 50-дән артын башка милләт вәкилләре яши.

Районда татар авыллары шактый: Түбән авыл яки Әрмет , Үрге Әрмет (Верхне-Арметево), Әрметрәхим, Янурыс, Кыявык, Көзән һ.б. Татар авылларында татар теленең тепекәй сөйләше урын алган.

Танылган шәхесләр

• Әхмәтзәки Вәлиди
• Дәүләтгәрәй Ногманов
• Халисә Мөдәрисова
• Якуп Колмый
• Ногман Мусин (1931, Колгына―2021)
• Вафа Әхмәдиев
• Риф Мифтахов
• Фәүзия Рәхимгулова
• Әнисә Таһирова
• Әмир Гәрәев
• Нур Зарипов
• Салават Кәримов
• Әлфия Акбутина
• Радий Хәбиров, РФ һәм БР дәүләт эшлеклесе.
• Илгиз Кадергулов, БАГСУ ректоры (2017 елдан).
• Тамара Юлдашева, язучы.
• Мөхтәр Сабитов (1946, Уразбай), журналист, язучы, туган якны өйрәнүче, мөхәррир. БР атказанган матбугат һәм киң мәгълүмат хезмәткәре (2006).
• Фәрвәз Мөхәммәтшин (1949, Исәкәй—2017), Башкортстанның атказанган артисты (1995). Башкорт дәүләт филармониясе артисты.
• Ринад Юлмөхәмәтов (1957, Югары Эткол), фән докторы (1987), профессор (1993). БР атказанган фән эшлеклесе (2006).
• Әхмәт Котышев (1900, Карайган—1973), журналист, тәрҗемәче, югары мәктәп укытучысы, «Башкортстан» гәҗитенең җаваплы мөхәррире (1929―1930).
• Хисмәт Колмөхәммәтов (1905, Канакай—1980), журналист, «Ҡыҙыл Башҡортостан» газетасының баш мөхәррире (1945―1950).
• Баязит Галимов (1942, Кинҗәбулат―2024), фәлсәфә фәннәре докторы (1989), профессор (1990), БДУ проректоры (1989-1996), беренче проректоры (1996-2005). БР атказанган фән эшлеклесе (1997).