Реинкарнация
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Реинкарнация ул биологик үлемнән соң мәхлукатның физик булмаган асылы башка физик формада фәлсәфи яки дини концепция. Ул шулай ук янә туу яки трансмиграция һәм циклик булуның Самсара доктринасының өлеше булып тора.
Реинкарнация Һинд диннәренең үзәк концепциясе булып тора, атап ук иткәндә Җәйничелек, Буддизм, Сикхчылык һәм Һинд дине, гәрчә тормыштан соң тормышка ышанмый торган Һинд дине төркемнәре бар. Ул Ортодоксаль Яһүдилекнең күп агымнарында бар (төрле формаларда) һәм Төньяк Америка Асаба Халыкларының кайбер ышануларында[1] һәм кайбер Асаба Австралиялеләр ышануларында бар (шул ук вакытта күбесе тормыштан соң тормышка яки рухи дөньяга ышаналар).[2] Янә туу/метемпсихозга Грек тарихи фигуралар ышанганнар, мәсьәлән, Пифагор, Сократ һәм Платон тарафыннан.[3] Бу шулай ук хәзерге төп диннәрендә ышану булып тора. Христианлык һәм Ислам да күпчелек деноминацияләрдә шәхесләр реинкарнацияләвенә ышанмасалар да, бу диннәрдә билгеле төркемнәр реинкарнация турында сүз алып баралар; бу төркемнәргә мэйнстрим тарихи һәм хәзерге Катаризм, Аләвиләр һәм Друзлар керә һәм шулай ук Розенкрейцерлар керә.Бу секталар һәм ышанулар арасында реинкарнация турында тарихи бәйләнешләр Неоплатонизмның, Орфизмның, Герметицизмның, Манихеанизм һәм Рим эрасының Гностицизмының хасияте булган, һәм шулай ук Һинд диннәрнең хасияте булган һәм күптән түгел фәнни өйрәнүнең темасы булган.[4] Соңгы унъеллыкларда, күп Аурупалылар һәм Төньяк Америкалылар реинкарнациядә кызыксыну уяткан,[5] һәм күп хәзерге эшләрдә бу искә алына.
Remove ads
Концептуаль билгеләмәләр
«Реинкарнация» сүзе Латин сүзеннән алынган, турыдан-туры мәгънәдә ул, «иткә янә керү» булып тора. Грек эквиваленты булып метемпсихоз (μετεμψύχωσις) булып тора, ул meta (үзгәреш)тән һәм empsykhoun-нан алынган (җанны шунда кертергә),[6] бу төшенчә Пифагорга карый.[7] Альтернатив төшенчә ул бер тәннән икенчесенә күчеше мәгънәсендә трансмиграция булып тора.[8] Реинкарнация һәрбер кешенең аспекты (яки кайбер мәдәниятләрдә барлык җан ияләрнең) үлемнән соң дәвам итә, бу аспект җан, яки акыл яки аң яки берәр нәрсә транцендент булып тора, ул булуның үзара бәйләнешле аспектында янә туа; трансмиграция ышануы мәдәнияткә карап үзгәрә, һәм алар яңа туган кешеләр формасында, яки хайван, яки үсемлек, яки рух итеп яки башка кеше булмаган булуның патшалыгында мәхлукат булып чагыла. Бу төшенчә хәзерге фәлсәфәчеләр, мәсьәлән, Курт Гөдел тарафыннан кулланылган булган[9] һәм Инглиз теленә кергән булган. Башка Юнан теле төшенчәсе кайвакыт синонимик рәвештә палинегpaлингенезис буларак синонимик рәвештә кулланыла, ягъни «янә туырга».[10]
Янә туу ул төп Һинд диннәрендә табылган төп концепция булып тора, һәм төрле төшенчәләрне кулланып турында аның турында сүз алып барыла. Пунарджанман (Санскрит телендә: पुनर्जन्मन्) мәгънәсендә «янә туу, транс-күчеш».[11][12] Реинкарнация турында борынгы Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелек Санскрит текстларында сөйләшелә, һәм күп альтернатив төшенчәләр бар, мәсьәлән, punarāvṛtti (पुनरावृत्ति), punarājāti (पुनराजाति), punarjīvātu (पुनर्जीवातु), punarbhava (पुनर्भव), āgati-gati (आगति-गति, Пали текстында уртак), nibbattin (निब्बत्तिन्), upapatti (उपपत्ति), һәм uppajjana (उप्पज्जन).[11][13] Бу диннәрдә ышанылганча, бу реинкарнация циклик һәм чиксез Самсара булып тора, бу берәү бу циклны бетереп азат ителүгә китерүче рухи аңлауга ирешкәнче.[14][15] Реинкарнация концепциясе Һинд диннәрендә «максатсыз күчешләрнең циклы, дөньяви тормышта йөрү булып тора», алар реинкарнацияләр циклыннан азат ителүне иң соңгы рухи максат итеп таныйлар һәм азат ителүне мокша, нирвана, мукти һәм кайвалья.[16][17] Шулай да, Буддачылык, Һинд дине һәм Җәйничелек традицияләр борынгы заманнардан бирле аерылып торганнар, аларның фаразларында һәм нәрсә реинкарнацияләүгә карашларда, ничек реинкарнация пәйда була һәм нәрсә азат ителүгә китерә.[18][19]
Гилгул, Гилгул нешамот яки Гилгулей Ха Нешамот (Иврит телендә: גלגול הנשמות) ул Каббала Иудаизмында реинкарнация концепциясе, ул күбесенчә Ашкенази Яһүдиләре арасында Идиш телендә әдәбиятта бар. Гилгулның мәгънәсе «цикл» һәм нешамот «җаннар». Каббалистик реинкарнациядә әйтелгәнчә кешеләр бары тик ЙҺВҺ/Эйн Соф/Илаһ шулай карар кылса реинкарнацияли.
Гарәп телендә реинкарнация турында сүз алып барганда, мөгаен, тәнәсух сүзен кулланырга буладыр.
Remove ads
Тарихы
Килеп чыгышы
Реинкарнация төшенчәсе килеп чыгышы билгеле түгел.[20] Теманың Һиндстан фәлсәфи традицияләрендә пәйда була. Греция Пре-Сократлары реинкарнация турында әңгәмә корганнар, һәм Кельт Друидлары шулай ук реинкарнация доктринасы турында мәгълүмат биргән.[21]
Иртә Һинд дине, Җәйничелек һәм Буддизм
Реинкарнация фикере, Самсара, иртә Ведик диннәрдә булмаган.[22][23] Реинкарнация фикеренең тамырлары соң Ведик чорның Упанишадаларында (якынча безнең эрага кадәр 1100 — 500 елга кадәр), бу Буддага һәм Махавирага кадәр.[24][25] Туу һәм үлем концепцияләре, самсара һәм азат ителү өлешчә безнең эрага кадәр беренче меңьеллык уртасында барлыкка килгән.[26] Гәрчә моның туры шәһадәтләре булмаса да, Ганга Үзәне яки Көньяк Һиндстанның Дравид халкының традицияләре реинкарнация ышануларының теләсә нинди иртә чыганагы буларак тәкъдим ителгән булган.
Иртә Ведаларда Карма доктринасы һәм янә туу искә алынмый, әмма тормыштан соң булу ышануы искә алына.[27][15][28][29] Буддага һәм Махавирага кадәр булган иртә Упанишадаларда бу фикерләр гомуми рәвештә үстерелгән булган.[27][30][31] Тәфсилле тасвирламалар беренче мәртәбә безнең эраның 1-енче меңьеллыка барлыкка килгәннәр, Буддачылыкны, Җәйничелекне һәм Һинд дине фәлсәфәсенең төрле мәктәпләрен кертеп, аларның һәрберсе гомуми принципка уникаль тасвирлама биргән.[15]
Хәзерге заманга кадәр Җәйничелекнең борынгы текстлары Маһавирадан соңрак чорга карый, алар безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкның соңгы гасырлардан булуга охшаш, һәм анда киң итеп янә туу һәм карма доктриналары искә алына.[32][33] Җәйничелек фәлсәфәсендә расланганча җан (Җәйничелектә Җива, Һинд динендә Атман) бар һәм мәңге, ул транс-күчеш һәм янә туу цикллары аша уза.[34] Иртә Җәйничелек текстларында үлемнән соң яңа тәнгә реинкарнация шунда ук була дип раслана.[33] Җыелган кармага карап, янә туу я олырак, я түбәнрәк тән формасында була, я күктә, я тәмугъта, яки җир патшалыгында.[35][36] Бернинди даими форма да даими булып тормый: һәрберсе үлә һәм дәвам итеп реинкарнацияли. Реинкарнациядән соң азат ителү (kevalya) мөмкин, берәүнең җанының кармик аккумуляцияләрен бетереп.[37] Җәйничелекнең иртә стадияләрдән алып, кеше үлемлеләрдән иң олы җан иясе, аның азат ителергә потенциалы бар, аеруча аскетизм аша.[38][39][40]
Иртә Буддизм текстларында Самсара доктринасының өлеше буларак янә туу турында сүз алып барыла. Биредә булуның табигате «газаплар тулы тормыш, үлем һәм янә туу циклы, башсыз һәм ахырсыз».
"Буддизм доктринасында әйтелгәнчә нирванага ирешкәнче, мәхлукатлар янә туу һәм янә үлем аша барырга тиеш, аларның наданлыгыннан һәм нәфестән чыгып, шулай итеп карма орлыкларын барлыкка китерем. Шулай ук булу тәгәрмәче турында сөйләнә («Бхавачакра»), еш Буддизм текстларында «пунарбһава» төшенчәсе белән искә алына (янә туу, янә булу). Бу булу циклыннан азат ителү, «Нирвана» Буддизмның нигезе һәм иң әһәмиятле максаты булып тора.
Нирвана Буддизмның raison d’être булып тора, аның ахыр чик хак булуы булып тора.
Буддизм текстларында шулай ук яктыртылган кеше элек булган тууларын белә, моңа Самадхи (медитатив концентрациянең) югары дәрәҗәләре аша ия булырга мөмкин.
Тибет Буддизмында үлем турында сүз бара, бардо (даими халәт) һәм янә туу, мәсьәлән, «Бардо Тһодол» (Тибет Үлгәннәр Китабы) кебек текстларда. Тхеравада Буддизмында Нирвана иң ахыр максат дип өйрәтелсә, хәзерге күпчелек Буддистларның игътибар үзәгенә яхшы карма туплауны һәм киләчәк тормышта яхшырак реинкарнациягә ия булу өчен алкышларга омытылуны куя.
Тхеравада илләрендә күпчелек Буддистлар өчен, шулай да Буддистлар өчен монахлар тәртибе ул яхшырак янә туу өчен яхшы карма туплауның өмете белән дәрәҗәгә ия булу дигән караш бар.
Иртә Буддизм традицияләрдә, «Самсара» космологиясе биш патшалыктан торган, алар аша булу тәгәрмәче әйләнгән. Боларга тәмугълар («нирайя»), ач рухлар («преталар»), хайваннар («тирияк»), кешеләр («манушья») һәм Илаһлар ("Дэва"лар, күк). Соңрак Буддизм традицияләрдә бу исемлек алты янә туу патшалыгына кадәр үскән, ("асура"ларны) да кертеп.
Рациональлек
Ведик текстларның иртә катламнарында тормыш концепциясе, шуннан соң кылган яхшылыкларга һәм гөнаһларга күрә күктә һәм тәмугъта тормыштан соң булу концепциясе бар.[41] Шулай да, борынгы Ведик ришилары бу тормыштан соң булу концепциясен артык гади дип санаганнар, чөнки кешеләр бары тик әхлаклы яки әхлаксыз тормыш яшәмиләр. Гомумән алкышлы тормышлар арасында, кайберәүләре күбрәк алкышлы; шулай ук явызлыкның да дәрәҗәләре бар, һәм текстларда расланганча кешеләр өчен яхшылыклар яки гөнаһларга күрә «я бусы, я киресе» ысулында күктә яки тәмугъта тормыштан соң булу гадел булмас.[42][43][44] Алар берәүнең ирешүләренә күрә күктә яки тәмугъта тормыштан соң булуны керткәннәр.[45][46][47]
Чагыштыру
Һинд диненең, Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең иртә текстларында реинкарнациягә караган уртак концепцияләр һәм төшенчәләр бар.[48] Аларда шулай ук охшаш алкышлы практикалар һәм карма азат ителү өчен һәм киләчәк янә туулар өчен кирәк булган нәрсә кебек ассызыклана.[49][50] Мәсьәлән, бөтен өчесендә дә төрле дәрәҗәләр турында сүз бара — кайвакыт алар Ямалар һәм Ниямалар дип төркемләштерелә — мәсьәлән, Ахимса (зыян китермәү), Сатья (дөреслекне сөйләү), Астейя (урламау), Апариграһа (мөлкәткә тартылмау), барлык җан ияләренә мәрхәмәтлелек, Дана (иганә) һәм күп башкалар.[51][52]
Һинд динендә, Буддачылыкта һәм Җәйничелектә янә туу фаразлары һәм теорияләре аерылып тора. Һинд дине «җан, Үз бар» нигез фаразына таяна, бу Буддачылыктагы «җан юк, Үз юк» (Анатта, анатман) фаразыннан аерылып тора.
анатта — ул үз булмау доктринасы һәм үтә эмпиристик доктрина, анда үзгәрми торган даими үз фикция һәм аның чынлыгы юк дип ышаныла. Буддачылык доктринасы буенча, шәхес биш скандһадан яки өемнән тора — тән, сизү, сиземләүләр, импульслар һәм аң. Бу биш скандһа өстеннән Үзгә яки җанга ышану иллюзор булып тора һәм газаплану сәбәбе булып тора."
Буддачылыкта моннан аермалы рәвештә Үзсез янә теориясе раслана һәм Үз-булмау яки Нирвана (ниббана) буларак яки Бушлык таныла. Шулай итеп Буддачылыкта һәм Һинд динендә Үз яки Җан бармы-юкмы икәненә караш бик аерылып тора.
Җәйничелектә реинкарнация доктринасы Буддачылыктагыдан аерылып тора, гәрчә икесе дә теистик булмаган Шрамана традицияләре булса да.[53][54] Җәйничелек Буддачылыктан аермалы буларак җан («Җива») бар дигән нигез фаразны кабул итә һәм бу җан янә туу механизмына кертелә.[55] Дәвам итеп Җәйничелек аскетизмны рухи азат ителү өчен барлык реинкарнацияне туктата торган әһәмиятле ысул итеп таный, ә Буддачылык юк.[53][56][57]
Һинд динендә
Һинд дине традициясе раслаганча тән үлә, ә җан юк, ул мәңге чынлык, җимерелми торган һәм балкучы дип ышаныла.[58] Бөтен нәрсә һәм бар булган нәсрә күп Һинд дине агымнарында үзара бәйле һәм циклик булып ышаныла, бар мәхлукатлар ике әйбердән төзелгән, җаннан һәм тәннән яки материядән.[59] Һинду ышануы буенча Атман үзгәрми һәм үзенә хас табигате буенча үзгәрә алмый.[59] Хәзерге Карма үзенең тормышында киләчәк шартларга йогынты ясый, һәм шулай ук киләчәк тормышларның формаларына һәм патшалыкларына. Яхшы ният һәм гамәлләр яхшы киләчәккә илтә, начар ният һәм гамәлләр начар киләчәккә илтә, бу Һинду булуның карашы буенча ничек реинкарнацияләвенә илтә.
Күпчелек Һинд дине секталарында даими күк яки тәмугъ юк.[60] Тормыштан соң берәүнең кармасына нигезләнеп җан башка мәхлукат булып күктә яки җирдә җан иясе булып туа (кеше яки хайван).[60] Ярым-ходайлар шулай ук үткән кармик гамәлләренә күрә үләләр, һәм тәмугътагылар да, һәм алар тагын бер шанс алып Җиргә киләләр. Бу реинкарнация чиксез итеп, циклларда дәвам итә, берәү рухи эзләүнең максатына ирешеп, үзне белүгә төшенә һәм шулай итеп «мокша» га ирешә, бу реинкарнация циклларыннан ахыргы азат ителү.[61] Бу азат ителү иң олы балкыш булып ышаныла, моны Һинду традицияләре Брахманга я карый торган, я идентик дип ышаналар, бу Галәм барлыкка килгәнче үзгәрми торган чынлык, ул булуын дәвам итә, һәм Галәм беткәннән соң булачак.[62][63][64]
Һинду традицияләрнең язмаларының өлеше булган Упанишадалар төп игътибарны реинкарнациядән азат ителүгә бирәләр.[65][66][67] Бхагавад Гитада азат ителүгә төрле юллар турында сүз бара.[58] Һаролд Ковард раслаганча Упанишадалар «кеше табигатенең камиллегенә караган бик оптимистик караш» тәкъдим итәләр һәм бу текстларда кеше тырышуларының максаты үз камиллеккә һәм үз белемгә сәяхәт, шулай итеп, Самсара — чиксез янә туулар һәм янә үлемнәр циклы бетәчәк.[68] Упанишадик традицияләрдә рухи эзләнү максаты эчеңдә чын үзне табу һәм берәүнең җанын белү, бу халәт алар раслаганча балкышлы азатлык халәтенә, мокшага китерә.[69]
Бһагавад Гитада шулай дип раслана:
Тәнгә ия булганның тәненең балачагы, олы чагы һәм өлкән чагы булган кебек. Шулай ук ул (тәнле мәхлукат) башка тәнгә ия була. Акыллы кеше моның турында иллюзиягә ялгышмый. — (2:13)[70]
Тузган киемнәрне ташлаган кебек, соңыннан кеше яңаларны ала. Шулай итеп тузган тәннәребезн ташлап, тәнле Үз яңаларны каршылый. — (2:22)[71]Тәнле мәхлукат трансценденцияләгәндә, бу өч сыйфат тәннең чыганагы. Туудан, үлемнән, карт яшьтән һәм авыртудан азат ителеп, ул үлемсезлеккә ия була. — (14:20)[72] }}
Һинду реинкарнация традицияләрендә һәм мокша халәтендә эчке аермалар бар. Мәсьәлән, Мадхвачарьяның Двайта Веданта кебек дуалистик тугъры традицияләр теистик яклы, һәм кеше җаны һәм Брахман төрле дип раслыйлар, Брахманга яратып тугъры булу (Мадхвачарья теологиясендә Вишну Ходае) ул Самсарадан азат булу ысулы, бу Ходайның алкышы, ул мокшага илтә һәм рухи азат ителүгә бары тик тормыштан соң булуда ирешергә була (видеһамукти).[73] Дуалистик булмаган традицияләр, мәсьәлән, Ади Шанкараның Адвайта Веданта традиция монистик концепцияне алга сөрәләр һәм кеше җаны һәм Брахман идентик дип раслыйлар, бары тик наданлык, импульсивлык һәм инерция Самсара аша газапка илтәләр, чынлыкта алар дуальлекләр булып тормыйлар, медитация һәм үзеңне белү ул азат ителүгә юл, берәүнең җаны Брахманга тәңгәл булуы мокша, һәм рухи азат ителүгә бу тормышта ирешеп була (дживанмукти).[74][75]
 |
Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|---|---|
 |
«Индуизм» порталы |
Remove ads
Шулай ук карагыз
Искәрмәләр
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads