Реформация

Реформация (лат. reformātio — «үзгәртү; үзгәртеп кору; реформалау») — XVI гасырда Ауропаның шактый зур өлешен колачлаган һәм Рим католик чиркәвенең абруен шик астына куйган массакүләм дини-идеологик вә иҗтимагый-сәяси хәрәкәт. Чиркәү практикасын һәм дини тәгълимат нигезләрен тәнкыйтьләүдән башланган бу процесс тиз арада бары тик дини бәхәсләр кысаларыннан чыга. Ул хакимият, мөлкәт, иҗтимагый тәртип һәм мәдәни үзенчәлек мәсьәләләренә кагылды, яңа конфессияләр барлыкка килүгә һәм Ауропаның сәяси ландшафтын үзгәртүгә ярдәм итте.

Реформация
Булдыручы	Martin Lüter
Башлану вакыты	31 октябрь 1517[1]
Тәмамла(н)у вакыты	1648[2][1]
Аталуы	Reformation
Реформация Викиҗыентыкта

Сәбәпләр

Реформаторлык идеяләренең килеп чыгышы һәм сәбәпләре озак вакытлы һәм турыдан-туры булган факторлар белән аңлатыла.

• Рухи канәгатьсезлек чиркәү иерархиясе тарафыннан кылынган җинаятьләр, симония (дини дәрәҗәләрне сатып алу), индульгенцияләр (гөнаһларны кичерү кәгазьләре) сату һәм кайбер руханиларның мәхәллә халкыннан аерылып, дини тормышка битараф булуы аркасында арта барды.
• Акылга бәйле алшартлар Яңарыш чоры^[ru] гуманизмын^[ru] һәм тәнкыйди фикерләү^[ru] традициясен барлыкка китерүгә этәргеч бирде. Алар христианлыкның башлангыч чыганакларына — беренче чиратта, Изге Язманың (Библиянең) оригиналларына кайтуны күздә тотты.
• Технологик фактор — басма станогының таралуы — реформаторларга һәм аларның идеяләренә моңарчы күрелмәгән дәрәҗәдә тиз таралу мөмкинлеген бирде, шулай ук киң аудитория арасында реформатор фикеренең әйләнешен тәэмин итте.
• Ниһаять, дөньяви монархларның һәм шәһәр элиталарының сәяси һәм икътисади мәнфәгатьләре дә зур роль уйнады. Реформага өндәүләр еш кына Рим папасы хакимиятен зәгыйфьләндерү һәм чиркәү биләмәләрен үзләштерү өчен кулланылды. Шуңа күрә әлеге хәрәкәт бары тик дини карашлар өчен генә түгел, башка максатлар аркасында да зур кызыксыну уятты.

Рим папасына карикатура

Төп шәхесләр һәм юнәлешләр

Реформация тарихының чираттагы мөһим катламы — төп шәхесләр һәм дини-теологик юнәлешләр.

Индульгенцияләрне тәнкыйтьләгән, иман белән аклану доктринасын алга сөргән һәм 1517 елда үзенең 95 тезисын бастырып чыгарган алман рухание Мартин Лютер алман Реформациясенең символына әверелә. Аның тәгълиматы Изге Язманың өстенлеген (sola scriptura) һәм иман белән аклануны (sola fide) ассызыклады, котылу өчен руханиларның арадашчылык итү кирәклеген кире какты.

Мартин Лютер Вормс рейхстагында^[ru]

Лютерның "95 тезисы"ның беренче бите

Жан Кальвин^[ru] исә Женевада Алланың хакимлеген һәм тәкъдир доктринасын^[ru] ассызыклый торган төз теократик системаны үстерә; аның институциясе һәм дисциплинар практикасы Нидерландта, Швейцариядә һәм Шотландиядә реформалаштырылган чиркәү традициясенә зур йогынты ясады. Ульрих Цвингли^[ru] һәм башка Швейцария реформаторлары Лютер тәгълиматыннан бәйсез дини фикер юнәлешләрен үстерделәр һәм, кайбер очракларда, серле йолаларны^[ru] (таинстволарны) аңлау мәсьәләсендә аның белән каршылыкка кергәннәр.

Англия Реформациясе үз эченә дәүләт реформациясе үзенчәлекләрен алды: патша хакимияте, бигрәк тә Генрих VIII^[ru] чорында, Рим белән араны өзүне династик һәм финанс мәсьәләләрен хәл итү өчен кулланды, һәм бу Англикан чиркәвенең^[ru] барлыкка килүенә китерде. Яңа чиркәүдә кайбер католик йолалары сакланды, ләкин шул ук вакытта чиркәү өстеннән монархның югары хакимияте урнашты.

Шулай итеп, Реформация дин белеме, чиркәү төзелеше һәм дөньяви хакимияткә мөнәсәбәте белән аерылып торган христиан тормышының күп төрле формаларын тудырды.

Сәяси һәм иҗтимагый нәтиҗәләр

Реформациянең сәяси һәм иҗтимагый нәтиҗәләре бик радикаль һәм күпкырлы булып чыкты. Алмания җирләрендә һәм Ауропаның башка өлешләрендә дини каршылыклар сәяси бәрелешләргә әверелә: крестьян күтәрелешләре, династик берлекләр һәм дини сугышлар чоры башлана. Шуларның иң зурысы — XVII гасырның беренче яртысындагы Утыз еллык сугыш — дини бүленешнең фаҗигале нәтиҗәләрен күрсәтте. Дәүләтләр һәм шәһәр республикалары дини конфессияне сәяси берлекләрне һәм эчке сәясәтне үзгәртү өчен нигез итеп кулландылар; кайбер очракларда реформа нәтиҗәсендә барлыкка килгән чиркәүләр хакимиятне үзәкләштерү һәм милли дәүләт төзү коралына әверелде.

Икътисади үзгәрешләр дини үзгәрешләр белән янәшә барды: чиркәү җирләрен секуляризацияләү (дөньяви милеккә әйләндерү) һәм керемнәрне яңадан бүлү дөньяви хакимнәрнең һәм яңа социаль төркемнәрнең позицияләрен көчәйтте.

Мәдәният өлкәсендә Реформация халыкның укый-яза белүенә һәм мәгарифнең таралуына ярдәм итте. Библияне халык телләренә тәрҗемә итү һәм Изге Язманы укуга басым ясау мәктәпләрнең һәм китап бастыру эшенең үсешенә этәргеч бирде. Бу исә, озак вакытлы перспективада, Ауропа җәмгыятьләрен модернизацияләү процессларына таяныч булды.

Контрреформация

Протестантлыкның таралуына җавап буларак, Рим католик чиркәве Контрреформация дип аталган чиркәү, тәртип һәм миссионерлык чаралары комплексын башлап җибәрде. Тридент соборы^[ru] (1545–1563) католик тәгълиматын системалаштыруда, руханилык тәртибен үзгәртеп коруда һәм чиркәү иерархиясен ныгытуда төп роль уйнады.

Ауропада Реформациянең һәм Контрреформациянең таралуын күрсәткән харита (Испания һәм Италия күрсәтелмәгән)

Орденнар булдыру (аларның иң мәшһүре — Гайсә җәмгыяте, яисә иезуитлар^[ru]) Ауропада һәм аннан читтә католицизм позицияләрен торгызуга юнәлдерелгән киң миссионерлык һәм мәгариф челтәрен тәэмин итте. Контрреформация протестантлык идеяләренең таралуын көч куллану һәм хокукый чаралар белән генә бастырмады, ә яңартылган рухи тәҗрибәне, пастырьлык эшчәнлеген көчәйтүне һәм руханиларны әзерләү сыйфатын арттыруны да тәкъдим итте. Бу исә кайбер төбәкләрдә протестантлык хәрәкәтенең җәлеп итүчәнлеген киметүгә китерде.

Озак вакытлы нәтиҗәләр

Реформациянең озак вакытлы нәтиҗәләре Ауропаның дини харитасының формалашуында һәм җәмәгатьчелек фикеренең үзгәрүендә чагылды. Христиан Көнбатышының католик һәм төрле протестант җәмгыятьләренә бүленүе дини плюрализм^[ru] идеясен ныгытты һәм, ахыр чиктә, дин иреге вә дөньяви дәүләт концепцияләренең үсешенә этәргеч бирде, гәрчә бу күчеш озакка сузылган һәм еш кына авыр барган булса да.

Реформация хокук, мәгариф, икътисад һәм социаль әхлак үсешенә зур йогынты ясады: шәхси вөҗданга һәм Аллага карата шәхси мөнәсәбәткә аерым игътибар бирү яңа әхлакый карашлар барлыкка килүгә булышлык итте. Протестантлыкның хезмәт этикасы модернизация турындагы тарихи бәхәсләрнең мөһим өлешенә әверелде. Сәнгать һәм әдәбият та Реформация тәэсирендә зур үзгәрешләр кичерә: культ практикасындагы протестант аскетизмыннан алып, дини ышану һәм бөеклек чарасы буларак барлыкка килгән католик бароккосына кадәр.

Тарихи әһәмият

Тарих фәнендә Реформация иртә Яңа заманның төп вакыйгаларының берсе буларак карала. Ул Яңарыш чоры гуманизмы, дәүләт төзелеше һәм миссионерлык экспансиясенең глобаль процесслары белән тыгыз бәйләнгән.

Бу күренешнең катлаулылыгы һәм күптөрлелеге шунда ки, «Реформация» исеме астында бердәм хәрәкәт түгел, ә дини яңалыкларны, сәяси проектларны һәм иҗтимагый үзгәрешләрне үз эченә алган, үзара бәйләнешле, ләкин максатлары һәм көрәш ысуллары буенча аерылып торган башлангычлар җыелмасы ята. Аны аңлау — Ауропаның дини модернизациясенең бер үк вакытта рухи уяну, сәяси түнтәрелеш һәм мәдәни үзгәртеп кору булганлыгын тану дигән сүз. Аның нәтиҗәләре хәзерге Ауропа цивилизациясенә йогынты ясавын дәвам итә.