Төрекмәнстан

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

Төрекмәнстан
төрекм. Türkmenistan Respublikasi төрекм. Türkmenistan
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	27 октябрь 1991[1]
Рәсми исем	Türkmenistan[1]
ХФӘ билгесе	tʉɾkˈmeːnɪstɑːn
Гомер озынлыгы	67,835 ел[2]
Демоним	türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات, turcomannicus һәм Tuircméanastánach[6]
Рәсми тел	төрекмән теле[7]
Гимн	Төрекмәнстан гимны
Мәдәният	Төрекмәнстан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Азия[8]
Дәүләт	Төрекмәнстан
Башкала	Ашкабад
Сәгать поясы	UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat[d][9]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Үзәк Азия
Иң көнчыгыш ноктасы	37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	42°47′ т. к. 58°38′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	35°07′45″ т. к. 62°18′21″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Turkmenistan.map
Иң югары ноктасы	Айрибаба[d]
Иң түбән ноктасы	Туран түбәнлеге[d]
Идарә итү формасы	җөмһүрият һәм президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Төрекмәнстан президенты
Ил башлыгы	Сәрдар Бәрдемөхәммәдов
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Төрекмәнстан президенты
Башкарма хакимият башлыгы	Сәрдар Бәрдемөхәммәдов
Канунбирү органы	Төрекмәнстан Милли советы[d]
Үзәк банкы	Төрекмәнстан үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[10], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы, Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23]
Рәсми бәйрәм	төрекмән кавыны көне[d]
Балигълык яше	16 яшь
Никахка керү яше	16 яшь
Халык саны	6 117 933 (2021)[24]
Ир-ат халкы	3 050 231[25], 3 096 157[25], 3 141 729[25] һәм 3 185 860[25]
Хатын-кыз халкы	3 108 189[25], 3 154 282[25], 3 200 126[25] һәм 3 244 911[25]
Административ бүленеше	Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте
Су өслеге өлеше	4,9 процент
Акча берәмлеге	Төрекмәнстан манаты[d]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,745[26]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,619[27]
Эшсезлек дәрәҗәсе	10 ± 1 процент[28]
Нәрсә белән чиктәш	Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран
BTI Governance Index	1,85[29], 2,02[29], 2,28[29], 2,2[29], 2,19[29][30], 2,41[29], 2,51[29] һәм 2,32[29]
BTI Status Index	3,2[29], 3,34[29], 3,55[29], 3,54[29], 3,45[29], 3,39[29], 3,14[29], 2,71[29] һәм 2,67[30]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][31]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	NEMA 5-15[d][32], Schuko[d][32] һәм Europlug[d][32]
Алыштырган	СССР
Кулланылган тел	төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d] һәм Çağatay tele
Мәйдан	491 210 км²
Рәсми веб-сайт	turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/
Һәштәге	Turkmenistan
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.tm
Тематик география	Төрекмәнстан географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Феноменның икътисады	Төрекмәнстан икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Төрекмәнстан халкы[d]
Джини коэффициенты	40,8[33]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	15 процент
Тулаем туулар коэффициенты	2,301[34]
Шәһәр халкы	3 205 334[25], 3 282 480[25], 3 361 056[25] һәм 3 440 076[25]
Авыл халкы	2 953 086[25], 2 967 958[25], 2 980 799[25] һәм 2 990 694[25]
Максималь температура	50,1 °C
Уку-язу нисбәте	99,6 процент[35]
Демократия индексы	1,66[36]
Туым күрсәткече	23,055[25], 22,294[25], 21,592[25] һәм 20,755[25]
Үлем күрсәткече	6,583[25], 6,836[25], 6,585[25] һәм 6,585[25]
Happy Planet Index score	33[37]
Илнең мобиль коды	438
Илнең телефон коды	+993
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d]
Илнең GS1 коды	483
Номер тамгасы коды	TM
Диңгездәге идентификацияләү номеры	434
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр[d]
Төрекмәнстан Викиҗыентыкта

Тарих

• Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
• Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
• Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
• V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
• IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
• XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
• XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
• XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
• 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
• 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
• 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
• 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
• 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
• 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.

Төрекмән егете дөясе белән бергә, XX гасыр башы, Прокудин-Горский фотосурәте

• 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Горбангулы Бәрдемөхәммәдов сайлана.

Географик мәгълүмат

Төрекмәнстанның иярченнән төшерелгән фотосы

Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

Административ бүленеш

• Ашхабад шәһәре
• Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
• Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
• Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
• Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
• Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)

Төрекмәнстан өлкәләре

Икътисад

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

• 1999 – 16%,
• 2000 – 18%,
• 2001, 2002 – 20%,
• 2003 – 17%,
• 2004 – 21%.

Халык

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.