Łéngua vèneta
łéngoa From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Ła łéngua vèneta ła ze na łéngua romanza parlà inte ła granda parte de łe Trè Venèsie, intel Trentin çentro-orientałe, in tuto el Vèneto escludendo ła Ladìnia, e inte ła Venèsia Jułia.
Al de fora del Trivèneto, el vèneto el ze parlà fortemente anca da ła menoransa vèneta autòctona de l'Istria e de ła Dalmàsia (in Croàsia) e dai desendenti dei migranti vèneti intel Braziłe, inte i Stati de Rio Grando del Sul, Santa Catarina e Paranà, in zone de l'Arzentina e intel comun de Cipiło in Mèsigo.
El vèneto el ze parlà da çirca 4 milioni de persone intel Vèneto e se stima che ła sìpia parlada da 8 milioni de persone in tuto'l mondo.
Ła łéngua vèneta ła ze reconosesta da ła Rezion del Vèneto dal 2007, da ła rejon Friułi-Venèsia Jùlia, dal 2010, e anca da l'UNESCO e dal Consejo de l'Eoropa, che i ła ga metesta inte ła łista de łe łengue minoritàrie e intel Łibro roso de łe łengue in perìcuło[2]. L'Itàłia inveçe no ła reconose el vèneto cofà na łéngua minoritària. El còdeze identifegativo lenguìstego del vèneto el ze ISO 639-3 vec.
Remove ads
Difuzion e vitałità
Destribusion zeogràfega
Siben che el vèneto el raprezéntee el idioma tìpego de l'omònema rejon, i so confini lenguìsteghi no i corisponde co quei aministradivi.
Mia tute łe parlade tradisionałi difondeste intel Vèneto łe ze łéngua vèneta. Un ezénpio in rezalto el pol èser cheło inte ła provinçia de Bełun çentrałe, indo' che se parla un diałeto de tranzision vèneto-ładin, ch'el devien ladin movéndose verso nord (alto Cordévołe e Cadore). Intel baso Połèzene (ła popołarmente dita Transpadana ferareza) salta ai oci profonde influense emiłianie, e intel contenpo ghe ze ełeminti de łonbardo inte łe parlade drio ła riva veroneza del Garda. Inte łe parlade de raquanti çentri del Vèneto Orientałe, inveçe, se pol notar determenài inporti dal furlan. Łe va par de pì citae łe raquante picenine ìzołe lénguìsteghe zermanòfone pozisionàe drio ła fasa de łe prealpe e alpe: se parla dei viłaji çimbri de ła Lesìnia e de l'altipian dei Sete Comuni e del Cansejo (łéngua sinbra) e de Sapada (diałeto carinsian).
Da l'altra banda, el vèneto el vien parlà anca de fora dei confini de ła omònema rezion. In Trentin ghe ze àree tradisionalmente venetòfone el Primiero (de tipo feltrin), ła Valsugana (de tipo vizentin) e ła Vałagarina (de tipo veroneze); anca ła zona çentrałe de ła provinçia, ciapando drento el caołogo, el 'na parlada vèneta orizenada dal łonbardo.
In raquante zone del Friul-Venèsia Jùłia ghe vien parlà el vèneto, raquante autòctone, altre de contato e altre inportàe. Al primo grupo ghe fa parte łe parlae de Maran Lagunare e Grado, sentri costieri apartegnesti a ła Repùblega de Venèsia fin dei so scominsi (oncora intel dì de ancùo i conserva ła pronunçia venesiana de l'aprosimante pałatałe cofà [ʤ] contro de ła [j] del resto del Vèneto, cofà in fameja, mejo, ojo), el diałeto biziaco difondesto almanco dal XIV sècoło in raquanti çentri de ła zona de Monfalcon (Biziacaria) cofà iradiamento del diałeto gradeze[3][4]
Co ła stòrega espansion del venesian in altre zone, intrà el XV e el XIX sècoło, łe variante łe se ga difondesto anca a Muja e Trieste, Palmanova, e Pordenon e dapò inte i mazori çentri de ła pianura (Portogruaro, Latizana, Magnago, Spiłinbergo, San Vito, Pòrcia). Rełativamente a ła çità de Trieste, çità inte ła quała fin al 1800 se ga parlà un diałeto ladin, el terzestin, po' sostituio da un diałeto vèneto cołoniałe (prinçipalmente venesian), el diałeto triestin, dapò de un cresimento de ła popołasion gavesto dal grando desviłupo e benefiçio portà dal porto triestin intrà el 1860 e el 1915.[5] Inte ła parte pì oçidentałe de ła provinçia de Pordenon se ga difondesto par continuità lenguìstega 'na variante liventina, arente del trevizan rùstego. Inte ła parte pì osidentałe de ła provinsa de pordenon se ga difondesto par continuità lenguìstega na variante liventina, arente del trevizan rùstego. In tenpi pì arenti ai nostri, secondo dopo guerra, traverso ła difuzion del istrioto, el vèneto el se ga rinforsà inte ła sità de Gorìsia dato che, partindo dal 1948, drio i dati de łe asociasion dei èzułi, un terso de ła popołasion ła rezulta fata de èzułi istrioti[6] e uncó ła convive co ła łéngua furlana, slovegna e italiana[7] Se parla de fianco al furlan anca el vèneto in granda parte dei çentri urbani del Friul meridionałe, da Palmanova a Cormons, Gradisca, Ruda, Aquileja e Servignan etc., frequentemente alternando i do rezistri lenguìsteghi, inte 'na situasion de diglosia.[8] El diałeto vèneto-udineze, anca se metesto inte ła leze rezonałe 5 del 2010 cofà patrimònio culturale de ła Rezon Friul-Venèsia Jùłia, el ga vedesto el nùmaro dei parlanti sbasarse in magnera forte e el so prestijo decader squazi totalmente.[9]
Senpre vèneti e de influensa venesiana i ze i diałeti de ła costa istriana e dàlmata, i quałi i ga vedesto 'na smenusion de estension e parlanti par via de l'Èzodo zulian-dàlmata del secondo dopoguera, ma che in vàrie zone el ze oncóra capìo e grandamente parlà, anca cofà łéngua secondària de persone mariłéngui croati; el drentotera istrian e dàlmata, el ze inveçe, sta senpre de łéngua slovegna e croata. Trase de łéngua vèneta i pol èser catài anca in Greçia, par via de łe ex-cołònie venesiane.
Remove ads
Istòria
Inte ła Venesia, par via de la concuista romana, dal II secolo d.C. el latin el ghea tacà ndar drento inte ła vita dei Veneti, che i ga parò senpre mantegnesto ła so łengua de l'epoca: El venetego, dal III secoło d.C, el Latin inte ła so variansa volgar e local, el jera drio vegner doparà senpre de pì, parvia de la difuxion del cristianesimo. Dapò un tenpo de bilenguismo, el taca un longo proçeso de influensasion e de mis-ciamento intrà łe do łéngue, posìbiłe anca grasie a la parentela intrà ste do. Sto proceso el porta a la nasita de la łéngua vèneta torno a la fin del VII secoło d.C., oncor pì influensada dal Latin.
Xà dal VIII secolo se pol catar fora dei testi in vèneto, caxi ovio xe dire che el Veneto de l'epoca el jera difarente in confronto a chel de oncò, el primo el xe l'Indovineło veronexe del VII secoło.
Man man che el Vèneto, xà dal X secoło, el jera drio sparpagnarse in Istria e Dalmasia, el se jera pianeto drio perdarse in tel Friul e inte łe vałi ladine, co el desviłupo del furlan e del ladin.
Dal XII e XIII secoło ghe xe na nova revołusion del Veneto, el ga tacà esare doparà in tei documenti legałi, documenti del trafego, tratai internasionałi, poexia e epega. I primi testi famuxi del 1100 i xe el Ritmo bełumat, so ła concuista del Castel d'Ard, e i versi d'amor de ła canson cuando eu stava in le tu' cathene, tuti e do del XII secoło. Inportante ła xe ła forte produsion de opare łiterarie fate soratut par contentar ła domanda e i gusti de łe nove clase çitadine. De particołar interese ła xe ła produsion de ła Scoła Veronexe, co primo intrà tuti Jacomin da Verona. De area padoana, ghe xe el Łanjo de ła Mujer Padoana o de ła Bona çilosia de autor sconosesto. In tel trexento ła pì granda xona de produsion łiteraria in vèneto ła xe cheła de Padoa, seguìa da ła Marca trevixana e da cheła de Venesia. De sto secoło, ghe xe un gran mucio de opare łeterarie e algune istoreghe e sientifeghe.
El vèneto, dapò esar deventà łéngua de ła cultura e de ła łiteradura inte ła Venesia e inte ła Republega Vèneta tuta, el deventa łéngua franca, soratuto par el trafego, e ła gode de na granda difuxion internasionałe grasie a i trafeghi de ła Republega Vèneta. Oncora indeso, el xergo marinaro in tel mondo el xe soratuto conponesto da parołe derivanti o de ła lengua vèneta.
Tutociò, el vèneto no'l se ga mai inposto cofà na łéngua łiteraria internasioał o inte ła penìzoła, parché gh'è tocà confrontarse co esponenti łiterari inportanti in toscan, ositan e fransex.
Da el XV e XVI secoło ghe xe ła fiorida del vèneto inte ła siensa, i vien scrivesti tratadi de alxebra, medexina, biołoxia, navigasion, połitołoxia e astronomia[10]. De particołar inportansa inte el anbito sientifego, ła xe el opara '"Arte de ' l abaco", del 1478, scrivesta da un anonimo insegnante in łengua vèneta, el xe el primo testo stanpà inte el mondo osidentał so el insegnamento de l'aritmetiga e ła matematega, e un dei primi testi sientifeghi stanpài de tuta Eoropa. A Venesia, cavedał de a stanpa, i vien stanpài pì de domie łivri inte el cuatrosento e ła major parte i xe in vèneto. Tra i pì inportanti łeteradi del tenpo ghe xe Leonardo Giustinian, creator de opare de carater amoroxo, Iacopo Sanguinacci, erede de ła tradision cortexana de Francesco di Vannozzo e de Antonio Beccari, Giorgio Sommariva e Antonio Vinciguerra, co ła poexia satirega, Andrea Navagero, orador e poeta, i 'storeghi Marco Antonio Sabellico e Pietro Bembo.
Intrà el XV e XVI secoło se dexviłupa el xenere teatrał, che in vèneto conose el pì gran autor del Rinasiment Ruzante, altri cofà Andrea Calmo. Ghe xe un fiorir de poeti in łéngua vèneta cofà: Alvise Priuli, el fiłoxofo Nicolò Leonico Tomeo, Paolo Canale, Bernardo Navagero, Daniele Barbaro, Girolamo Querini, Trifone Gabriel, Piero Aretin, Mafeo Venier, Veronica Franco e tanti altri 'ncora. Da dir che Daniele Barbaro el ga fat stanpar el primo tratà de prospetiva. Sebastian Eriso el xe stà un dei fondaturi de ła numismatega e Bernardo Capeło ga scrit el cansonier. Inte el miesiesento se defarensa el poeta Dario Varotari el xoane. El seteseto vede al opara un dei pì gran comediografi de senpre Carlo Goldoni, che co łe so opare in vèneto, mete in at ła reforma goldoniana del teatro. Altri łeterati che i scrive in vèneto del tenpo i xe: Zorzo Bafo, Anton Maria Lanberti, Anzeło Maria Labia, Lodovico Pastò, Francesco Griti e Pietro Burati. L'Iliade de Omero ła vien tradusesta in vèneto da Giacomo Casanova e Francesco Boaretti, el "Inferno" de Dante Alighieri tradusesto da Nereo Zeper
Co ła fin de ła Serenisima, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łéngue par i ati ofisiai e aministradivi. Ła łéngua vèneta ła resta ła łéngua del popoło, parò el un poc par volta el ga perdesto, almanco in parte, i rexistri łiterari e aułisi, riusendo parò a rivar istes a vete łirighe mirabiłi co poeti fà Biagio Marin, Virgilio Giotti, Berto Barbarani, Eugenio Ferdinando Palmieri, Ernesto Calzavara, Giacomo Noventa, Andrea Zanzotto, Gian Mario Villalta, Ivan Crico, Luciano Cecchinel e Paolo Steffan.
A difarensa del Inpero austriago, da co el Vèneto el xe sta invadesto dal Itaja, sta cuà ła ga mes in ato poideghe de discriminasion e sopresion contra el vèneto, che no se pol insenar a scòa e uxar par documenti, ati e mexi de comunegasion ofisiai, traverso el scorajament del so uxo anca so i mexi de comunegasion a favor del tajan. L'Itaja no ła ga mai reconosesto el vèneto cofà na łéngua, e donca no ghe dà mìa el statudo de łéngua minoridaria. Durante el periodo fasista ła represion de łe culture e de łe łéngue locai, cofà el vèneto, łe xe deventà oncora pì ferose.
El 13 de marso 2007 el Conséjo Regional del Veneto el ga aprovà ła Leje Regional n. 8/2007 de "Tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta" ('tutèła e valorixasion de ła łéngua e de ła cultura vèneta') che, riciamando i prinçìpi de ła "Carta Europea de łe łéngue regionałi o minoritarie" e anca sensa reconósar nisuna ufiçiałità giuridega al uso del vèneto, ła dà el dirito de protesion e vałorisasion a ła łéngua veneta, daché conponente esensial de l'identità culturàl, sociàl, storega e çiviłe del Vèneto. Na Leje conpagna ła xe stà aprovà anca inte ła Rejon Friuli-Venesia Julia, el dì 17 febraro 2010 (leje regional 5/2010).
Infin reçentemente a Treviso ghe xe stà serti casi andove se ga deciso pa' ła prima volta de tacar insegnarghe a i putei el vèneto a scóła, pena che i se ga resi cónto che ła łéngua ła scuminsiava a no ésar pì masa parlada e conosesta da łe nove generasion.
Remove ads
Łe varianse de ła łéngua vèneta
Drento de ła łéngua vèneta se pol distìnguar diverse varianse, seconda de ła xona. Vołendo far na clasifegasion, se pol catar łe seguenti varianse prinsipałi:
- el veneto sentrałe o sentro-meridional (padoan-vixentìn-połexan)
- el veneto łagunar o venesian (Laguna de Venesia) - da recordar in manièra particołare ła variante del cioxòto
- el veneto oriental e da mar, che ciapa drento el maranexe, el pordenonexe, el graixan, el bisiac, el triestin o zulian, l'istrian e el fiuman
- el veneto osidental o veronéxe
- el veneto sentral-setentrional, che tira drento el trevixan (Marca Trevixana) e el conełianexe
- el veneto setentrional, che comprende el bełunéxe o Belumat, i diałeti de val e pedemontani, come el feltrin e el primieròt.
Oltre a ste cua, ghe xe anca altre varianti piasè picinine, parlà inte łe varie comunità de Vèneti sparse in giro par el móndo (par savèrghene piasè, varda Vèneti in Itàlia e inte el Mondo).
Łèsego
Parołe Itałiane che łe riva dal Vèneto
Łe xe tantisime łe parole itałiane pì doparà che łe deriva dal Vèneto o dal Venesian. Secondo calchedun pì del 30% de łe parołe tałiane łe deriva dal Veneto, ła coaxi totałità dei termini marinari i xe de orìxene vèneta. Se pol dire che el Italian el deriva dal Toscan e dal Veneto. El xe par sta raxòn che i itałiani i xe boni de capire un bon toco de chel che el dixe un che el parla in Vèneto.
- Arsenale, itałianixasion de arsenal: ła jera ła fabrica de łe nave gestia dal stato Veneto
- Ballottaggio, ła vien da bałota, che ła xera na bała picinina che ła doparava par łe ełesion inte ła Republega de Venesia[11]
- Cantiere, itałianixasion de cantièr, ła strutura de partensa par costruir na barca o na nave
- Ciao: deriva dal saludo veneto s-ciavo vostro che col pasar dei secoli, prima xe deventà s-ciao e la fin ciao
- Ditta: dal veneto dita, co el cual in tei contrati comersałi se ghe dixea a łe conpagnie comerciałi xà nomenà in precedensa (cfr. "la sopradetta", "la suddetta" etc.)
- Giocattolo, itałianixasion de xugàtolo: ła vecia paroła itałiana l'era "balocco"
- Imbroglio, itałianixasion de brojo, deformasion de Broło o sia orto. De drio al Pałaso dogałe ghe jera un broło indove i ndava i senadori venesiani par acordàrse prima de łe votasion: lori i "(in)Brojava" = "i se acordàva prima de votar"
Difarense del łèsego
Remove ads
Notasion
Vara anca
Altri projeti
Łigamenti foresti
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads