Altipian dei Sete Comuni

L'Altipian dei Sete Comuni (/al.ti.pjaŋ. dej .se.te .koˈmu.ni/^(VEC) ), conosesto anca col nome de Altipian de Aziago (/al.ti.pjaŋ. .de .aziaˈgo/^(VEC) ) (Altopiano di Asiago o Altopiano dei Sette Comuni in italian, Hoaga Ebene vun Siiben Kameûn o Hòoge Vüüronge dar Siban Komàüne in łéngua sinbra), el ze un grando altipian (del tipo d'acrocoro da corugamento) ponesto inte łe Prealpe Visentine, a cavało intrà ła parte setentrionałe de ła provincia de Visensa e ła parte sud-orientałe de ła provincia autònoma de Trento.

Altipian dei Sete Comuni

Sorte	Altipian, altipian e grupo alpin
Parte de	Gruppo degli Altipiani (it)
Posto
Rejon aministrativa	Provincia de Vicensa (Itàlia)
Caena montagnoza	Gruppo degli Altipiani (it)
Dati SOIUSA
Gran parte	Alpi Orientałi
Gran setore	Alpi Sud-orientałi
Sesion	Prealpi venete
Sotosesion	Prealpi Visentine
Supergrupo	Grupo dei Altopiani
Còdaze	II/C-32.I-A.3
Dati e sifre
Ponto pì alto	Sima XII  (2 336 m )

Drio ła Sudivizion Orogràfega Internasionałe de łe Alpe el ze un sotogrupo del Grupo dei Altipiani. Granda parte del teritòrio antigamente el zera sudividesto in sete sircoscrision organizae inte na federasion autònoma (la pì antiga al mondo^[1] somejàbiłe co un moderno Stato federałe) denomenada Federasion dei Sete Comuni.

L'altipian el ze sta abità da ła minoransa ètnega dei cinbri^[2], che na volta i se divideva, intrà l'altro, parché i parlava un particułar idioma de orìzene zermànega, ła łéngua cinbra. Sta parlada, che el ze el pì antigo diałeto todesco che oncora ghe ze, el ze uncó doparà solché da pochi abitanti, tante trace del cinbro łe susiste tutavia inte el lenguajo parlà e inte ła toponomàstega de tuta ła zona^[3][4].

Zeografia

Ciapà intrà i fiumi Àstego e Brenta, el masìcio el ga un'estension aministrativa de 473,5 km² e cheła zeogràfega del grupo montagnozo de 878,3 km², dazesto che parte del so teritòrio el casca in altri aministrativi (cofà ła val de Seła, ła piana de Vesena e parte de ła Marsezina inte el Trentin e łe cołine subalpine inte ła pedemontana visentina). La so altitùdene ła ze intrà i 87 m e i 2341 m. L'estension de l'altipian in senso strenzesto el ze invese paro a 560,1 km² co un'altitùdene mèdia de 1317 m^[5].

Se parla de un masìcio che el ga na forma aparentemente cuadrangołare estendesto par sirca 25 km in senso est-òvest e pì 30 km in senso nord-sud e el ze dełimità da un sistema de grande scarpae. L'altipian el detien na pozision sentrałe inte ła fasa de łe Prealpe Vènete. L'altipian el ze formà da na conca sentrałe co altitùdene mèdia da torno ai 1 000 metri, e el ze dełimità verso Nord da un secondo altipian rinsarà da na sèrie de Sime che łe se erleva pì dei 2 300 metri de altesa (màsima erlevasion in Sima XII), finmente che verso Sud ła conca el ze rinsarada da na sèrie de cołi che guałivi i va całando verso ła pianura Padana.

Zeołozia

El grupo montagnozo el ze costituio da na sucesion de roce sedimentàrie che łe se ga deponeste in anbiente marin intrà 223 e 35 milioni de ani fa. Tuto l'acrocoro el se poza su de un bazamento fazesto da Dołòmia, i strati sora invese i ze formai da calcari grizi (richi in fòsiłi) ai cuałi de frecuente se ghe zonta el biancon, el roso amonìtego o ła scaja rosa in vàrie zone. Inte ła zeomorfołozia de l'intiera zona un roło inportante el ga da vegner dato a ła desołusion càrsega, che łe ga fato-sì che l'èsarghe de l'àcua in superfise ła ze poca co tante incavadure soterànee, (2 562 esplorae al 2009), racuante profonde oltre miłe metri (cofà l'abiso de Malga Foseta, −1011 m)^[6].

La zona ła ze detien tanti fòsiłi, in locałità Kaberlaba el ze stato descuerzesto el primo schełetro de plesiosàuro^[7][8][9]. In vàrie zone de l'altipian el Roso Amonìtego el ze stratìfegà^[10].

Clasìfegasion e sudivizion de ła SOIUSA

La SOIUSA, Sudivizion Orogràfega Internasionałe Unìfegada del Sistema Alpin, ła vede l'altipian cofà un grupo alpin e el ghe da ła sevente clasifegasion:

• Granda parte = Alpe Orientałi
• Grande setore = Alpe Sud-orientałi
• Sesion = Prealpe Vènete
• Sotosesion = Prealpe vizentine
• Supergrupo = Grupo dei Altipiani
• Grupo = Altipian dei Sete Comuni
• Còdaze = II/C-32.I-A.3.

Sudividendo par de pì in sotogrupi^[11]:

• Dorsałe Sima Pòrtułe-Vesena (a) (dal paso de Vesena al porteło de Galmarara e a ła parte nord-ovest del corno de Canpo Verdo);
• Dorsałe Cima Dòdaze-Ortigara (b) (dal porteło de Val Galmarara a ła Valsugana);
• Dorsałe Canpo Verdo-Zingareła (c) (dal là nord-ovest del corno de Canpo Verdo a ła seła de Prà Canpofiłon e al torente Ghelpach);
• Dorsałe Fiara-Fior (d) (da ła seła de Prà Canpofiłon al paso de ła Forzełona, a ła seła de Gàlio e al fiume Brenta);
• Dorsałe Forzełona-Lizer (e) (dal paso de ła Forzełona al fiume Brenta);
• Dorsałe Fonti-Bertiaga (f) (da ła seła de Gàlio a ła pianura veneta).

Aministrasion del teritòrio

Granda parte de l'altipian (473,5 km²) ła ze sudividesta in sete sircoscrision (comuni). Prima de Napołeon, inte el 1807, i zera organizai inte na federasion denominada Spetàbiłe Rejensa dei Sete Comuni che ła fea da Stato autònomo ligà, pì tardi, a łe ezijense de ła Serenisima. I sete comuni i ze tuti parte de ła provincia de Visensa (esendo el cuinto del teritòrio), soło na picenina parte del teritòrio ła ze drento i confini de ła provincia de Trento.
I sete comuni i ze:

La zona nord de l'altipian co Sima XII (so ła drita)

Comune	nome cinbro	Abitanti[12]	Altitùdene (m s.l.m.)	Note
Aziago	Sleje	6 462	1 001	pronunsa nome cinbro: Sléghe
Luziana Conco	Lusaan Kunken	4 865	830
Ènego	Genebe	1 717	800	pronunsa nome cinbro: Ghenébe
Roana	Robaan	4 343	994
Rotzo	Rotz	658	938
Gałio	Gèl	2 380	1 093	pronunsa nome cinbro: Ghèl
Foza	Vüsche	702	1 083	pronunsa nome cinbro: Fiisce

Anbiente

Salamandra (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema). atra aurorae Trevisan 1982, endemismo de l'altipiano. La salamandra ła vien ciamada in Cinbro Güllandar Ekkelsturtzo. Descrivesta par ła prima volta dal prof. Trevisan el cuało el ga omajà ła mojere inte el so nome.

Rełevante łe ze łe do torbiere conoseste co i nomi de "Palù de San Lorenso" e "Palù de Soto", inte ła piana de Marsezina andove, intrà łe spece rare e endèmeghe ghe ze anca łe piante carnìvore (cofà ła Drosera rotundifolia) e el rełito àrtego Andromeda polifolia, descuerta par ła prima volta pròpio a Marsesina inte el 1703. Dei 47 350 ètari de teritòrio aministrà dai Sete Comuni, sirca el 67% (31902 ha) el ze ocupà da superfise boscada. La fauna e ła flora łe detien i caràtari de łe zone alpine.

Inte i Sete Comuni ła ze stada descuerta ła Salamandra atra aurorae Trevisan 1982, sotospece de ła Salamandra atra, che i se prezenta co màce bianco-załastre, e el ze un anfìbio endèmego de l'altipian^[13].

Inte l'altipian ghe ze trè siti de inportansa comunitària: tuta ła zona nord de l'altopian ła ze inte conprendesta^[14] par un totałe de oltre 17000 el ga.

Tratàndose de un anbiente càrsego rara ła ze l'àcua in superfise. La granda parte ła filtra traerso el teren par emèrzar da łe sortive de ła pedemontana o arente de racuanti àlvei intrà i cuałi łe inportanti sorzenti valciuzane del fiume Ojero.