Japonii
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Japonii (japon.: 日本 Nippon [ɲippoꜜɴ] vai Nihon [ɲihoꜜɴ]), täuz' oficialine nimi om Japonijan Valdkund (japon.: 日本国 Nippon-koku / Nihon-koku), om sar'hine valdkund Päivnouzmaižes Azijas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Tokio.
Valdkundan konstitucijan ühesanz' kirjutuz kel'dab sidä armijan olemaspäi, sodoihe ühtnemaspäi i sodan tedotamaspäi. Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad oma irdvaruitomuden kaičijaks.
Remove ads
Istorii
Paleolitine kul'tur läz 40 tuhad vozid tagaz paneb Japonijan sarišton elänzoitmižen ezmäšt datad. Mehiden sirdandan severz'-se aldoid oli Japonijan sarištole, ristituiden-sirdanikoiden ezmäine sur' kogo tuli Suvipäivnouzmaižes Azijaspäi 10. voz'tuhas edel meiden erad, jäl'gmäine — Kitaišpäi i Korejaspäi läz 500. vot EME.
Japonine periodizacii jagab istorijad kudeks aigaks, aigad alajagasoiš 16 pordoks. Avol'jaižed mail'male pordod vajehtihe izoläcijan pordoil. Ezmäine Dzimmu-imperator ohjasti valdkundal vspäi 660 EME. 8. voz'sadal meiden erad ezmäine keskustoittud japonine valdkund oli pandud sen-žo pälidnoiden keskusenke — Kioto. Feodaližen rouhusen i sögunkundoiden pord (1192−1868) sündui samurajiden seižust.
Satusekaz lähtend izoläcijaspäi Meidzin restavracijan aigan vei ižandust änikoičendannoks. Vozil 1904−1905 Venälaiž-Japonine soda oli Venäman da Japonižen imperijoiden keskes.
Vl 1931 Japonijan imperijan sodaväged otiba Man'čžurijan territorijad pätamha londuseližiden varoiden vajaguden problemad. Vl 1933 imperii läksi Nacijoiden Ühtnendaspäi. Vozil 1941−1945 Japonii ühtni Toižhe mail'man sodha i oli okkupiruidud AÜV:oil sodan lopus. Amerikaižed sodabazad da sodaväged sijadasoiš Japonijas tähäsai.
Valdkundan Konstitucii (japon.: 憲法 kempo:) om Meidzi-aigaspäi, tuli väghe vl 1890. Japonijan ohjastuz da okkupacijan väged vaumičiba revolücižid kohendusid sihe, ned tuliba väghe vn 1947 3. päiväl semendkud, sil aigalpäi ni üht kohendust sihe ei olend. Sen paloin, sodamehed ei voigoi nügüd' rata ministrikš, tazostihe naižiden i mehiden oiktusid. Vspäi 1956 Japonii om ÜRO:n ühtnijan.
Vodele 1970 Japonii kändihe valdkundaks kahtendenke surtte kapitalistiženke ižandusenke mail'mas (vl 2015 nellänz' surtte mail'mas).
Remove ads
Geografijan andmused
Kaik om 6 852 sared Japonijan sarištos i 14 125 sared kaikes valdkundas, niiden enambuz om vulkanižen augotižlibundan. Kaikiš surembad niišpäi oma Honšü, Hokkaido, Küšü da Sikoku, ned ottas sarišton 97 % territorijad. Kuiv ma — 364,4 tuh. km² (vl 2006), saum vezid om 1/33 (13,5 tuh. km²).
Japonii om sar'hine valdkund, ei ole valdkundröunoid madme. Lähembaižed valdkundad oma Venäma, Suvikorei da Kitai (sen Taivan'). Randanpird — 29 751 km. Japonijan suvipäivlaskmaižed randad lainištab Kitain Päivnouzmmeri, lodehližed randad — Japonijan meri, Hokkaidon pohjoižed randad — Ohotskan meri, südäirandad — Japonijan südäimeri. Kaik nened mered mülüdas Tünen valdmeren basseinha.
Reljef om mägikaz, mäged ottas valdkundan koume nelländest. Lumi venub kaikenaigašti korktil mägenpäil. Kaikiš korktemb čokkoim om Fudzi-lämoimägi (3 776 m). Kaik om 108 aktivišt lämoimäged valdkundas. Lujad manrehkaidused oma paksud, oleleb ühesa pen't manrehkaidust päiveses valdkundas keskmäras. Joged oma lühüdad, no tihedaks sijatud da täuz'vezižed. Kaikiš suremb reskveden järv om Biv-järv 670 nellikkilometrad pindanke.
Klimat om arktižes vöspäi mägiden pautkil subtropižhe vöhösai suvisaril. Lähine tulleikaz valdmeri poleneb räkäd kaikil sijil. Meritorokad oleldas paksus kezan lopus.
Londuseližed varad oma reskvezi, londuseline gaz, kivihil', rik, jod, kuld. Kivivoin da metalloiden varad oma pened (raudkivend, marganc, hahktin, cink, vas'k, hrom, hobed).
Remove ads
Politine sistem
Ohjandusen form om unitarine konstitucine parlamentine monarhii. Valdkundan pämez' da simvol om imperator, vn 2019 semendkun 1. päiväspäi Naruhito, 126nz' lugul. Hänen ohjastusen aig nimitase Reiva:ks (令和).
Parlament (japon.: 国会 kokkai) om käskusenandajaks tobmudeks täuzin. Se om kaks'kodine, om olmas vspäi 1890, 717 ühtnijanke. Üläkodi om Nevonikoiden kodi (japon.: 参議院 sangi-in) 242 nevonikanke, kaik rahvaz valičeb heid kudeks vodeks, pol' udištase jogahižes koumes vodes. Alakodi om Ezitajiden kodi (japon.: 衆議院 šü:gi-in), siš om 475 deputatad, kaik rahvaz valičeb heid nelläks vodeks. Rahvahanikad oma valičemižoiktusenke kaks'kümnevoččes igäspäi.
Imperator paneb päministrad (ministrišton ezimest) radsijale parlamentan taričendan mödhe sen ühtnijoišpäi. Ministrišton ezimez' (japon.: 内閣総理大臣 Naikaku-sōri-daidzin vai 首相 Šüšö:) om radonoigendajan tobmuden pämez', hän formiruib ohjastust. Sigeru Isiba radab päministran vn 2024 redukun 1. päiväspäi. Edeližed päministrad oma Fumio Kisida (vn 2021 redukun 4. päiväspäi, valdkundan Rounantagaižiden azjoiden ministr vll 2013−2017), Jošihide Suga (vn 2020 sügüz'kuspäi).
Käskuzkundaline sistem om nell'tazopindaline. Imperator paneb Ülembaižen Käskuzkundan päühtnijoid ohjastusen taričendan mödhe. Oiktuzline sistem (kuz' kodeksad) baziruiše kontinentaližel (germanižel) oiktusel. Konstitucijan mödhe, parlamentan joga käskuz otab väged vaiše imperatoran hüvästusen («promul'giruindan») jäl'ghe.
Parlamentan ühtnijoiden üläkodin järgenduseližed valičendad oliba vn 2016 10. päiväl heinkud (pol') i vn 2019 21. päiväl heinkud (pol'), alakodin — vn 2017 22. päiväl redukud (48. kucund). Sijaližen tobmuden üläühthižed valičendad mäniba vn 2015 12. päiväl sulakud, ned oleldas kerdan nelläs vodes.
Administrativine jagand
Kacu kirjutuz: Japonijan administrativiž-territorialine jagand.
Kaik nell'kümne seičeme prefekturad om Japonijas, om ičeze tobmusen aluzkundoid kaikuččes: gubernator, käskusenandmižsuim da administrativine bürokratii.
Eläjad
Kaikiš suremb valdkundan ristitišt oli 128,057,352 eläjad vn 2010 rahvahanlugemižen mödhe, sil aigalpäi eläjiden lugu poleneb joga vodel[2]. Ühesa japonijalašt kümnespäi elädas lidnoiš.
Rahvahad (2016): japonijalaižed — 98,1 %, kitajalaižed — 0,5 %, korejalaižed — 0,4 %, toižed rahvahad — 1,0 % (sidä kesken enamba filippinalaižid, vjetnamalaižid i brazilijalaižid).
Uskondan mödhe (2015): sintoistad — 70,4 %, buddistad — 69,8 %, hristanuskojad — 1,5 %, toižed uskojad i religijatomad — 6,9 %. Äjad sintoistad oma buddistad-ki ühten aigan.
Mail'man kaikiš suremb lidnaglomeracii sijadase Japonijas — enamba 30 mln ristituid elädas Tokios da läz sidä.
Toižed üks'toštkümne lidnad-millionerad (vl 2010, surembaspäi penembha): Jokoham, Osak, Nagoi, Sapporo, Kobe, Kioto, Fukuok, Kavasaki, Saitam, Hirošima, Sendai. Kaik 786 lidnad om valdkundas vn 2010 andmusiden mödhe.
Remove ads
Ižanduz
Japonii om korktas šingotadud postindustrialine valdkund, rippub irdpol'žes torguindaspäi keskmäižes märas. Vl 2024 valdkundan nominaline kogosüdäiprodukt oli 4,07 trln. US$ ekvivalentas (nellänz' sija mail'mas; US$32,859 ühtele hengele, 36. sija) vai 6,57 trln. US$ tazostadud ostmižmahtusen mödhe (videnz' sija; US$53,059 ühtele hengele, mugažo 36. sija). Valdkundaline velg om sur'kulu (kahten polenke KSP:n surtte vspäi 2020, üleni 100 % vl 1997). Bankad, sal'hen samine kapitalan vendal toižihe maihe i holitišiden sarakod oma ižandusen znamasižeks palaks. Tatanmaine tegimišt baziruiše importiruidud torhudel tobjimalaz, osttas energokandajid i kivendoid, no sadas sijaližid sauvomižmineraloid. Ümbriradai tegimišt om äitahkoine, sen päsarakod: avtosauvomine, laivansauvomine, elektrotehnine sarak i kompjuterpaloiden tehmine, tegimištrobotoiden pästand, himine i kivivoihimine sarakod, raudan metallurgii. Sauvond i maižanduz oma šingotadud, valdkund varatoitab ičtaze risal täuzin. Finansine voz' zavodiše 1. sulakud.
Kaikiš järedad finansiž-tegimištoližed gruppad (japon.: 系列 keiretsu):
- «Mitsubishi UFJ Financial Group» («Toyota Group», «Mitsubishi Group» i enzne «Sanwa Group»);
- «Sumitomo Mitsui Financial Group» («Sumitomo Group» i «Mitsui Group»);
- «Mizuho Financial Group» (ühtenzoittas enččiden «Fuyo Group», «Dai-Ichi Kangyo Group» i «Industrial Bank of Japan»-gruppiden korporacijoid).
Japonijan i AÜV:oiden avoinuded biržale korporacijad oma ripmas toine toižespäi, sätas ühtmut.
Kogosüdäiproduktan palad (2022): maižanduz 1,0 %, tegimišt 26,9 %, holitišiden sfer 71,4 %. Radajiden järgenduz sektoroidme (vn 2023 andmused): maižanduz 3 %, tegimišt 24 %, holitišiden sfer 73 %.
Japonii eksportiruib ezikät nenid tavaroid: transportine i elektrotehnine mašiništ, mašinansauvomižen produkcii, himikalijad, toižed tegimišton tavarad. Importan päižed tavarad oma elektrotehnine mašiništ, mineraline poltuz (kivivoi, londuseline gaz) da toine torhuz, mašinansauvomižen produkcii, söndtavarad, himikalijad, toižed tegimišton tavarad. Vl 2024 eksport i import oliba läz kohtaižed, ned ühtes oma vähemb mi KSP:n pol'. Pätorguindpartnörad (2024): Kitai (Japonijan eksportan 28,8 % i importan 22,3 %, sidä kesken Honkong eksportan 4,9 % i importan 0,4 %, Taivan' eksportan 6,6 %), Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad (Japonijan eksportan 20,6 % i importan 10,5 %), ASEAN-organizacijan mad (eksportan 13,9 % i importan 15,3 %), Evropan Ühtištusen mad (eksportan 9,7 % i importan 10,4 %), Avstralii (importan 7,1 %), Korejan Tazovaldkund (eksportan 6,6 %), Araban Ühtenzoittud Emiratad (Japonijan importan 5,4 %).
Remove ads
Galerei
Imperatoran pert'kulu Tokios (皇居 Kōkö «imperatoran rezidencii»), tal'vku 2005
Japonijan päministran oficialine radinsija (内閣総理大臣官邸 Naikaku Sōri Daidzin Kantei), Tokion Tijod-rajon, läz 2020. vot
Japonijan Ülembaine Käskuzkund (最高裁判所 Saikō-Saibansö), Tokion Tijod-rajon, reduku 2013
Japonijan bank (keskuzbank, 日本銀行 Nippon Ginkō, Bank of Japan, BOJ) Tokion Tüö-rajonas, 2010
Japonijan Röunantagaižiden azjoiden ministruz (外務省 Gaimu-sö) Tokion Tijod-rajonas, reduku 2012
Nacionaline parlamentine kirjišt (国立国会図書館 Kokuritsu Kokkai Tosökan, Tokio i Kioto), päsauvuz Tokion Tijod-rajonas, 2009
.jpg)
Remove ads
Homaičendad
Irdkosketused
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads