Korejan Tazovaldkund

Korejan Tazovaldkund (kor.: 대한민국, 大韓民國 [tɛɦa̠nminɡuk̚] Tehan Minguk, angl.: Pepublic of Korea, se om täuz' oficialine nimi) om valdkund Päivnouzmaižes Azijas. Toine valdkundan nimi om Suvikorei, kävutadas sidä erižtel da levedašti. Se sijadase Korejan pol'saren suves. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Seul.

Korejan Tazovaldkund
대한민국, 大韓民國
(Tehan Minguk)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Seul
Eläjiden lugu (2018)	51,418,097[1] ristitud
Pind	100,363 km²
Kel'	korejan
Valdkundan pämez'	Li Čže Mön
Päministr	Kim Min Sok
Religii	hristanuskond, ateizm, buddizm
Valüt	suvikorejan von (₩) (KRW)
Internet-domen	.kr, .한국
Telefonkod	+82
Aigvö	UTC+9

Istorii

Vspäi 1910 Korejan territorii oli alištunu Japonijan imperijan tobmudele. Vn 1945 15. päiväl elokud päzutadihe Korejan territorijad Japonijan sodavägišpäi Toižen mail'man sodan aigan. NSTÜ i AÜV sädiba kožundkirjutest Korejan pol'saren jagos 38. parallelidme vn 1945 kezan lopus. Korejan Tazovaldkundan aluz om pandud vn 1948 15. päiväl elokud amerikaižen okkupacižen zonan röunoiš, sen-žo voden 9. sügüz'kud tedotihe Pohjoižkorejan sädandas okkupacijan nevondkundaližes zonas. Tehnus vll 1950−1953 Korejan soda vahvišti pol'saren jagod kahteks valdkundaks. Kožundakt niiden keskes ei ole allekirjutadud tähäsai, Suvikorei lugeb kaiked pol'sart ičeze territorijaks, molembiden valdkundoiden armii om znamasine.

Udessätud valdkundan sodanjäl'ghine šingotez mäni vitkos, nügüdläine pord (vspäi 1987) lugese Kudendeks tazovaldkundaks. Edeližed viž pordod oliba demokratižed nominaližikš, no avtokratižed sodadiktaturad todesižikš, sodakukerdused oliba vll 1961 i 1979. Hät'ken aigan valdkundan ristitud eliba gollüdes. Ižandusen šingotez planan alusel vedi Suvikorejad šingotadud maiden luguhu.

Vn 1948 17. päiväl heinkud üks'jäižen Konstitucijan^[2] (kor.: 헌법, 憲法 Henpep) ezmäine versii om vahvištadud (nügüd' Konstitucijan päiv). Sen jäl'ghe toihe vajehtusid Konstitucijha vozil 1952, 1954, 1960, 1962, 1972, 1980. Vn 1988 uhokun 25. päiväspäi nügüdläine Konstitucijan versii om väges, se om hüvästadud kaiken rahvahan referendumal vn 1987 28. päiväl redukud (93 % oli «za»).

Suvikorei lugeb Pohjoižkorejad «valdkundanvastaižeks organizacijaks».

Geografii da klimat

Korejan Tazovaldkundan topografine kart (2007)

Korejan Tazovaldkund otab Korejan pol'saren suvipol't, sen pol'saren ühthine piduz om läz 1100 km.

Suvikorejal om meriröunoid Japonijanke da Kitainke, mugažo om demilitarizuidud zon nellän kilometrad levette da 241 km pitte Pohjoižkorejanke, zon om saudud vll 1960−70.

Ümbärdajad mered: Pakuine meri om päivlaskmas, Päivnouzmaine (Japonine) meri — päivnouzmas, Päivnouzmaižen Kitain meri da sen Korejan sal'm oma suves. Randanpiduz om 2413 km.

Landšaft om mägihine tobjimalaz. Tazangištod ottas man territorijan koumandest.

Läz merirandištod om koume tuhad sart. Ned sared oma pened, sariden tobmad — rahvahatomad. Kaikiš järedamb om Čedžudo-sar', valdkundan kaikiš korktemb čokkoim sijadase sil, sambnu Hallasan-lämoimägi (1947 m).

Klimat om mussonine. Kezal om räk da luja nepsuz, tal'v om viluhk (lumenke) da kuiv. Vodenkeskeine sadegiden norm om läz 1400 mm.

Londuseližed pävarad oma kala da toižed meren produktad, mec (territorijan kaks' koumandest); toižed varad oma metallad (vol'fram, molibden, hahktin), grafit, kivihil'.

Tobmuden organad

Päpertid Čhonvades (Suvikorejan prezidentan oficialine rezidencii), Seul, eloku 2010

Ohjandusen form om unitarine prezidentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Suvikorei om konstitucine demokratii Kudenden Tazovaldkundan olendan aigalpäi.

Korejan Tazovaldkundan pämez' om prezident (kor.: 대통령, 大統領 Tetonjeon). Hänen valdatusiden strok om viž vot, valitas tošti ei sa. Prezidentan edelstrokuižed valičendad oliba vn 2025 3. päiväl kezakud, Li Čže Mön oti vägestust (sai 49,42 %), tuleb radho 4. päiväspäi. Edeližed prezidentad oma Jun Sok Jol' (sai 41,08 %, 10. kezaku 2022 — 4. kezaku 2025, oli väritud vasthalibundan naprindas i om čuratud tobmudelpäi impičmental), Mun Čže-in (10. semendku 2017 — 10. semendku 2022). Enzne Pak Kin He-prezident, oli ezmäižeks naižeks neciš radsijas, radoi vspäi 2012 i om türmatud 24 vodeks. Kim Min Sok sai päministran radnikust vn 2025 3. päiväl heinkud. Edeližed päministrad oma Han Dok Su (semendku 2022 — tal'vku 2024), Kim Bu Göm (semendku 2021 — semendku 2022), Čon Se Gün (viluku 2020 — sulaku 2021), Li Nak Jon (semendku 2017 — viluku 2020).

Suvikorejan parlament om üks'kodine Nacionaline Suim (300 ristitud, kor.: 국회, 國會 Kukhve). Valitas 246 deputatad üks'mandatižiš ümbrikoiš, 54 — partijoiden nimikirjutesiden mödhe. Bar'jer päzutamha parlamentha om viž procentad, deputatoiden valdatusiden strok — nell' vot. Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2024 10. päiväl sulakud (22. kucund).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Korejan Tazovaldkundan administrativiž-territorialine jagand.

Suvikorejas om ühesa agjad (provincijad), kuz' lidnad agjan (provincijan) oiktusidenke da üks' lidn eriliženke statusanke.

Eläjad

Korejan Tazovaldkundas elädas korejalaižed, hö-žo oma enambuses verazmalaižiden (ristituiden toiženke rahvahanikusenke) keskes. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 49,039,986 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Uskondan mödhe (2015): protestantad — 19,7 %, buddistad — 15,5 %, katolikad — 7,9 %, religijatomad — 56,9 %. Äjad eläjad ottas eloho konfucijanizman filosofijad.

Lidnad-millionerad (2015): Seul, Pusan, Inčhon, Tegu, Kvandžu, Tedžon, Ul'san.

Ekonomik

Korejan Tazovaldkund om šingotadud korktas ekonomižešti elokaz industrialine ma. Vl 2024 valdkundan nominaline kogosüdäiprodukt oli 1,87 trln. US$ ekvivalentas (12. sija mail'mas; US$36,132 ühtele hengele, 30. sija) vai 3,26 trln. US$ tazostadud ostmižmahtusen mödhe (14. sija; US$62,960 ühtele hengele, 26. sija). Nece om kaikiš järedamb laivoiden sauvoi mail'mas. Sen šingotadud avto- da elektrotehnine tegimišt om tetab kaikes mail'mas (äiprofil'žed «Hyundai»- da «Samsung»-holdingad). Sil-žo aigal om problemoid-ki: om vähä mankaivatusid, arvoimižed otamha velgha oma ahthad, sikš miše ekonomikan kazvand kändase stagnacijaks paksus. Industrijan päsarakod oma elektronikan pästand, telekommunikacijad, avtosauvomine, himine, laivansauvomine, terasen tehmine. Finansine voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (vn 2023 andmused): maižanduz 1,6 %, tegimišt 31,6 %, holitišiden sfer otab ekonomikan 58,4 %. Radnikoiden järgenduz sarakoidme vl 2017: maižanduz 4,8 %, tegimišt 24,6 %, holitišiden sfer 70,6 %.

Suvikorei om ühesaks surtte eksportirujaks i ühesaks importirujaks mirus. Eksport vähäižen ületab importad (vähemb mi kümnendeshe vl 2024). Valdkundan eksport (2019) om integraližed shemad (15,3 %), mašinansauvomižen produkcii (12,8 %), likkuimed i niiden palad (11,3 %), mineraline poltuz (7,0 %), plastmassad (5,9 %), raud da teraz (4,2 %), instrumentad da apparatad (4,2 %), organižed himižed substancijad (3,8 %), toine produkcii (35,4 %). Importan tavarad (sil-žo vodel) oma mineraline poltuz (25,0 %), mašinansauvomižen produkcii (9,2 %), integraližed shemad (7,1 %), instrumentad da apparatad (4,9 %), likkuimed i niiden palad (3,2 %), kivendod (3,1 %), raud da teraz (3,0 %), organižed himižed substancijad (2,6 %), toižed tavarad (41,9 %). Irdpol'žen torguindan päižed partnörad (2024) oma Kitai (Suvikorejan eksportan 24,6 % i importan 22,5 %), sen Honkong (eksportan 5,1 %) i Taivan' (Suvikorejan eksportan 5,0 % i importan 4,8 %), Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad (eksportan 18,7 % i importan 11,4 %), ASEAN-organizacijan mad (eksportan 16,7 % i importan 12,5 %), Evropan Ühtištusen mad (eksportan 10,0 % i importan 10,3 %), Japonii (eksportan 4,3 % i importan 7,6 %), Saudan Arabii (importan 5,0 %), Avstralii (Suvikorejan importan 4,7 %).

Vn 2014 vilukun 1. päiväspäi ei pida vizoid ajelemha Venäman da Suvikorejan keskes.

Galerei

• 
  Valdkundan parlamentan sauvuz (Seul, heinku 2023)
• 
  Korejan Tazovaldkundan päministran i valdkundan politikan koordinacijan ofis, Sedžon, keväz'ku 2016
• 
  Korejan Tazovaldkundan ohjastusen keskuzkompleks Seulas Gvanghvamun-torgul, eloku 2022. Röunantagaižiden azjoiden ministrusen päfater om kuvan keskuses
• 
  Korejan Tazovaldkundan Ülembaine Käskuzkund, Seul, kezaku 2020
• 
  Korejan Tazovaldkundan Konstitucine Käskuzkund, Seul, sulaku 2015
• 
  Korejan bank (keskuzbank), Seul, reduku 2008
• 
  Korejan Nacionaline keskuzkirjišt, Seul, sügüz'ku 2019