Chú âm phù hiệu

Chú âm phù hiệu (tiếng Trung: 注音符號; bính âm: zhùyīn fúhào; Việt bính: zyu³ jam¹ fu⁴ hou²; Chú âm phù hiệu: ㄓㄨˋ ㄧㄣ ㄈㄨˊ ㄏㄠˋ) hay chú âm, cũng được gọi là Bopomofo ở phương Tây là một loại chữ viết dùng để ký hiệu cách phát âm các chữ Hán trong tiếng Quan Thoại. Bảng chữ cái chú âm gồm có 37 ký tự và 4 dấu thanh và có thể ký hiệu được toàn bộ các âm Quan Thoại của chữ Hán. Chú âm phù hiệu từng được phổ biến rộng rãi ở Trung Quốc đại lục bởi Chính phủ Bắc Dương vào những năm 1910 và được dùng song song với hệ thống phiên âm chữ Hán Wade-Giles. Sau đó hệ thống Wade-Giles được thay thế vào năm 1958 bằng hệ thống Bính âm Hán ngữ bởi Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa^[1] và tại Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế vào năm 1982.^[2] Mặc dù Đài Loan đã chính thức không sử dụng hệ thống Wade-Giles từ năm 2009, chú âm phù hiệu vẫn được sử dụng chính thức và rộng rãi tại đây trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là giáo dục và đánh máy.

Chú Âm Phù Hiệu Quan Thoại
Chú âm của từ 百科全書 (Bǎikē quánshū - Bách khoa Toàn thư)
Thể loại	Chữ viết bán âm tiết
Sáng lập	Độc Âm Thống Nhất Hội Được giới thiệu bởi Chính phủ Bắc Dương
Thời kỳ	1918 đến 1958 ở Trung Quốc; 1945 đến hiện tại ở Đài Loan
Hướng viết	Trái sang phải, phải sang trái
Hệ chữ viết liên quan
Nguồn gốc	Giáp cốt văn Triện thư Lệ thư Chú Âm Phù Hiệu Quan Thoại
Hậu duệ	Đài ngữ phương âm phù hiệu
Anh em	Chữ Hán giản thể, Kanji, Hanja, Chữ Nôm, Chữ Khiết Đan
ISO 15924
ISO 15924	Bopo, 285
Unicode
Dải Unicode	U+3100–U+312F Bopomofo U+31A0–U+31BF Bopomofo Extended
Bài viết này chứa các biểu tượng ngữ âm IPA trong Unicode. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để có hướng dẫn thêm về các ký hiệu IPA, hãy xem Trợ giúp:IPA.

Chú Âm Phù Hiệu Quan Thoại
Phồn thể	注音符號
Giản thể	注音符号
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Zhùyīn fúhào Chú âm phù hiệu ㄓㄨˋ ㄧㄣ ㄈㄨˊ ㄏㄠˋ Quốc ngữ La Mã tự Juh'in fwuhaw Wade–Giles Chu4-yin1 fu2-hao4 Bính âm Thông dụng Jhùyin fúhào MPS2 Jùyīn fúhàu Tiếng Quảng Châu Latinh hóa Yale jyu yām fùh houh Việt bính zyu³ jam¹ fu⁴ hou² Tiếng Mân Nam POJ tiếng Mân Tuyền Chương Chù-im hû-hō Tâi-lô Tsù-im hû-hō

4 chữ cái đầu của chú âm ㄅㄆㄇㄈ (Bopomofo)

Bút thuận của chú âm (đỏ→lục→lam) và bính âm tương ứng

Chú âm phù hiệu có thể coi như là một bảng chữ cái tượng thanh do chính người Trung Quốc tạo ra để biểu âm cho tiếng Quan Thoại khi mà Hán tự là chữ tượng hình biểu ý. Do vậy nó có phần nào đó giống như kana của tiếng Nhật khi cùng là ký tự biểu âm và xuất phát từ Hán tự mà ra.

Tên gọi

Tên gọi chính thức cũ của hệ thống chú âm phù hiệu là Quốc âm tự mẫu (國音字母) và Chú âm tự mẫu (注音字母)^[3]. Đến năm 1930 thì được đổi tên thành Chú âm phù hiệu như hiện nay và sớm được Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa sử dụng trong việc giáo dục tiểu học.

Tên gọi Bopomofo ở phương Tây lấy từ âm đọc của 4 ký hiệu đầu tiên làㄅㄆㄇㄈ - bpmf.

Ký tự chú âm

Phụ âm

Chú âm phù hiệu	ㄅ	ㄆ	ㄇ	ㄈ	ㄉ	ㄊ	ㄋ	ㄌ	ㄍ	ㄎ	ㄏ	ㄐ	ㄑ	ㄒ	ㄓ	ㄔ	ㄕ	ㄖ	ㄗ	ㄘ	ㄙ
Bính âm	b	p	m	f	d	t	n	l	g	k	h	j	q	x	zh	ch	sh	r	z	c	s
IPA	p	pʰ	m	f	t	tʰ	n	l	k	kʰ	x	tɕ	tɕʰ	ɕ	tʂ	tʂʰ	ʂ	ɻ	ts	tsʰ	s

Nguyên âm

Chú âm phù hiệu	ㄧ	ㄨ	ㄩ	ㄚ	ㄛ	ㄜ	ㄝ	ㄞ	ㄟ	ㄠ	ㄡ	ㄢ		ㄣ		ㄤ	ㄥ		ㄦ
Bính âm	i	u	ü	a	o	e	ie	ai	ei	ao	ou	an		en	n	ang	eng	ng	er	r
IPA	i	u	y	a	o	ɤ	ɛ	ai	ɛi	ɑu	ou	an	ɛn	ən	n	ɑŋ	əŋ	ŋ	ɚ	r

• ㄧ trong cách viết ngang sẽ viết là "─", còn nếu viết dọc thì sẽ viết là "│".
• ㄢ được phát âm là ɛn nếu đứng sau ㄧ và ㄩ.
• ㄣ được phát âm là n nếu đứng sau ㄧ và ㄩ.
• ㄥ được phát âm là ŋ nếu đứng sau một nguyên âm.
• ㄦ có thể được sử dụng trong Nhi hóa.

Thanh điệu

Thanh	Âm bình	Dương bình	Thượng thanh	Khứ thanh	Khinh thanh
Chú âm phù hiệu		ˊ	ˇ	ˋ	˙

Ngoại lệ

Bán nguyên âm

Chú âm phù hiệu	ㄩㄥ	ㄨㄥ	ㄧㄥ	ㄧㄣ	ㄧㄝ	ㄩㄝ
Bính âm	iong	ong	ing	in	ie	üe

Nguồn gốc ký tự

Chú âm phù hiệu ở định dạng Thông thường, Viết tay Thông thường & Chữ thảo

Các ký tự chú âm phù hiệu được đơn giản hóa từ dạng chính thể của các chữ Hán cổ mà cách đọc hiện đại của chữ đó có chứa ký tự mà chữ đó đại diện.

Nguồn gốc ký tự chú âm phù hiệu

Phụ âm (thanh mẫu)
Ký tư chú âm phù hiệu	Nguồn gốc[4]	IPA	Pinyin	WG	Ví dụ
ㄅ	Từ chữ 勹, dạng cổ và dạng bộ thủ của chữ Bao 包 bāo (Bao gói)	p	b	p	包 bāo ㄅㄠ
ㄆ	Từ chữ 攵, biến thể của chữ Phộc 攴 pū (Đánh khẽ)	pʰ	p	pʻ	撲 pū ㄆㄨ
ㄇ	Từ chữ 冂 dạng cổ của bộ Mịch 冖 mì (trùm lên)	m	m	m	冞 mí ㄇㄧˊ
ㄈ	Từ bộ Phương 匚 fāng (Cái hộp)	f	f	f	匪 fěi ㄈㄟˇ
ㄉ	Từ chữ 𠚣, dạng cổ của chữ Đao 刀 dāo (Con dao). So với dạng chữ triện .	t	d	t	地 dì ㄉㄧˋ
ㄊ	Từ chữ 𠫓 tū, đảo ngược của chữ Tử 子 zǐ và là dạng cổ của chữ Đột 突 tū (Đột ngột) ( và trong kiểu chữ triện)[5][6]	tʰ	t	tʻ	提 tí ㄊㄧˊ
ㄋ	Từ chữ /𠄎, dạng cổ của chữ Nãi 乃 nǎi	n	n	n	你 nǐ ㄋㄧˇ
ㄌ	Từ chữ 𠠲, dạng cổ của chữ Lực 力 lì (sức lực)	l	l	l	利 lì ㄌㄧˋ
ㄍ	Dạng cũ của chữ Quái 巜 guì/kuài (lạch nước)	k	g	k	告 gào ㄍㄠˋ
ㄎ	Chữ Khảo 丂 kǎo (thở)	kʰ	k	kʻ	考 kǎo ㄎㄠˇ
ㄏ	Chữ Hán 厂 hǎn (sườn núi)	x	h	h	好 hǎo ㄏㄠˇ
ㄐ	Chữ Cưu 丩 jiū (dây leo bò lan)	tɕ	j	ch	叫 jiào ㄐㄧㄠˋ
ㄑ	Dạng cổ của chữ 𡿨 quǎn cấu tạo lên cữ Xuyên 巛 chuān (Dòng nước) (dạng hiện đại 川)	tɕʰ	q	chʻ	巧 qiǎo ㄑㄧㄠˇ
ㄒ	Từ chữ 丅, dạng cổ của chữ Hạ 下 xià.	ɕ	x	hs	小 xiǎo ㄒㄧㄠˇ
ㄓ	Từ chữ /𡳿, dạng cổ của chữ Chi 之 zhī.	ʈʂ	zhi, zh-	ch	知 zhī ㄓ; 主 zhǔ ㄓㄨˇ
ㄔ	Tủ bộ Xích 彳 chì	ʈʂʰ	chi, ch-	chʻ	吃 chī ㄔ; 出 chū ㄔㄨ
ㄕ	Từ chữ 𡰣, dạng cổ của chữ Thi 尸 shī (thi thể)	ʂ	shi, sh-	sh	是 shì ㄕˋ; 束 shù ㄕㄨˋ
ㄖ	Đơn giản hóa dạng chữ triện của chữ Nhật form of 日 rì (mặt trời)	ɻ~ʐ	ri, r-	j	日 rì ㄖˋ; 入 rù ㄖㄨˋ
ㄗ	Dạng chữ cổ và dạng bộ thủ của chữ Tiết卩 jié, phương ngôn cũng đọc là zié ([tsjě];	ts	zi, z-	ts	字 zì ㄗˋ; 在 zài ㄗㄞˋ
ㄘ	Từ chữ 𠀁, dạng cổ của chữ 七 qī, phương ngôn cũng đọc là ciī ([tsʰí]; tsʻi¹ trong phiên âm Wade–Giles). So với dạng chữ thảo và chữ triện .	tsʰ	ci, c-	tsʻ	詞 cí ㄘˊ; 才 cái ㄘㄞˊ
ㄙ	Dạng chữ cổ của chữ Tư 厶 sī, Hiện nay là chữ 私 sī.	s	si, s-	s	四 sì ㄙˋ; 塞 sāi ㄙㄞ
Nguyên âm và vận mẫu
Chú âm phù hiệu	Nguồn gốc	IPA	Pinyin	WG	Ví dụ
ㄚ	Từ chữ Á 丫 yā	a	a	a	大 dà ㄉㄚˋ
ㄛ	Dạng cổ của chữ 𠀀 hē, đảo ngược của chữ 丂 kǎo	o	o	o	多 duō ㄉㄨㄛ
ㄜ	Lấy phần âm (allophone) của chữ, ㄛ o	ɤ	e	o/ê	得 dé ㄉㄜˊ
ㄝ	Từ chữ Dã 也 yě (cũng). so với dạng chữ thời Chiến Quốc	e	-ie/ê	eh	爹 diē ㄉㄧㄝ
ㄞ	Từ chữ 𠀅 hài, dạng cổ của chữ 亥.	ai	ai	ai	晒 shài ㄕㄞˋ
ㄟ	Từ chữ 乁 yí, một dạng cũ của chữ Dịch 移 yí (Di chuyển)	ei	ei	ei	誰 shéi ㄕㄟˊ
ㄠ	Từ chữ 幺 yāo	au	ao	ao	少 shǎo ㄕㄠˇ
ㄡ	Từ chữ 又 yòu	ou	ou	ou	收 shōu ㄕㄡ
ㄢ	Từ chữ 𢎘 hàn, là phần biểu âm trong chữ 犯 fàn	an	an	an	山 shān ㄕㄢ
ㄣ	Từ chữ 𠃉, dạng dị thể cổ của chữ 鳦 yǐ cũng có nguồn nói đó là chữ 乚 yà[7] ( ǐn [8])	ən	en	ên	申 shēn ㄕㄣ
ㄤ	Từ chữ 尢 wāng	aŋ	ang	ang	上 shàng ㄕㄤˋ
ㄥ	Từ chữ 𠃋, dạng cổ của chữ 肱 gōng[9]	əŋ	eng	êng	生 shēng ㄕㄥ
ㄦ	Từ chữ 儿, phần chân chữ Nhi 兒 ér được sử dụng trong kiểu chữ thảo và chữ giản thể	aɚ	er	êrh	而 ér ㄦˊ
ㄧ	Từ chữ Nhất 一 yī (một)	i	yi, -i	i	以 yǐ ㄧˇ; 逆 nì ㄋㄧˋ
ㄨ	Từ chữ 㐅, là dạng cổ của chữ Ngũ 五 wǔ (five). dạng dị thể 𠄡.	u	w, wu, -u	u/w	努 nǔ ㄋㄨˇ; 我 wǒ ㄨㄛˇ
ㄩ	Từ bộ Khảm 凵 qū	y	yu, -ü	ü/yü	雨 yǔ ㄩˇ; 女 nǚ ㄋㄩˇ
ㄭ	Từ chữ 帀, được thêm vào các phụ âm (thanh mẫu) ㄓ，ㄔ，ㄕ，ㄖ，ㄗ，ㄘ，ㄙ， để đọc gọi tên các phụ âm này.[10]	ɻ̩~ʐ̩, ɹ̩~z̩	-i	ih/ŭ	資 zī ㄗ; 知 zhī ㄓ; 死 sǐ ㄙˇ

Cách viết

Thứ tự nét

Chú âm phù hiệu được viết theo quy tắc bút thuận như là chữ Hán. Tuy nhiên chữ ㄖ được viết bằng 3 nét thay vì 4 nét như chữ Nhật (tiếng Trung: 日; bính âm: rì). Chữ ㄧ có thể viết thẳng () hoặc ngang (). Theo truyền thống sẽ viết nét ngang khi dòng chữ dọc và nét sổ dọc khi trình bày dòng chữ ngang. Năm 2008, bộ giáo dục Đài Loan quyết định dạng cơ bản là dạng nằm ngang nhưng viết dọc cũng chấp nhận được.^[11] Dưới đây là thứ tự các nét của các ký tự chú âm phù hiệu.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Dấu thanh điệu

Dấu thanh điệu trong chú âm phù hiệu tương tự pinyin nhưng với chú âm phù hiệu, thanh số 1 có khi được lược bỏ ^[12][13] và dấu chấm trên thể hiện cho thanh số 5. Trái lại trong pinyin, thanh số 5 thường được thể hiện bằng cách lược bỏ dấu thanh điệu.

Thanh	Chú âm phù hiệu		Bính âm
	Dấu thanh điệu	Tên Unicode	Dấu thanh điệu	Tên Unicode
1	ˉ	Modifier Letter Macron (thường lược bỏ)[12][13]	◌̄	Combining Macron
2	ˊ	Modifier Letter Acute Accent	◌́	Combining Acute Accent
3	ˇ	Caron	◌̌	Combining Caron
4	ˋ	Modifier Letter Grave Accent	◌̀	Combining Grave Accent
5	˙	Dot Above[14]	·	Middle Dot (thường lược bỏ)[15]

Vị trí chú âm so với chữ Hán

Không giống như bính âm, Chú âm phù hiệu phù hợp với các ký tự tiếng Trung in theo chiều dọc.

Khi được sử dụng cùng với các ký tự tiếng Trung, chú âm phù hiệu thường được đặt ở bên phải của ký tự tiếng Trung theo chiều dọc trong cả bản in dọc^[16][17] và bản in ngang^[18] hoặc ở trên cùng của ký tự tiếng Trung trong bản in ngang như ví dụ dưới đây.

瓶 ㄆ ㄧ ㄥˊ 子 ˙ ㄗ

,

瓶 ㄆ 一 ㄥˊ 子 ˙ ㄗ

hoặc

ㄆㄧㄥˊ ˙ㄗ 瓶 子

Nhi hóa

Âm tiết được er hóa thường được chú âm thêm ký tự ㄦ. Dấu thanh điệu được chú âm cùng với chú âm của chính chữ Hán chứ không phải chú âm cho chữ ㄦ(Ví dụ 歌兒（ㄍㄜㄦ） gēr, 哪兒（ㄋㄚˇㄦ） nǎr; 一（ㄧ）點兒（ㄉㄧㄢˇㄦ） yīdiǎnr; 好（ㄏㄠˇ）玩兒（ㄨㄢˊㄦ） hǎowánr).^[19]

Xem thêm

• Phiên âm Hán Việt
• Phiên thiết Hán Việt
• Kana