赛音诺颜部

赛音诺颜部（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠨᠣᠶᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里尔字母：Сайн ноён аймаг），亦作三音诺颜部、赛因诺颜部、赛盟，即喀尔喀中路，又称齐齐尔里克盟（蒙古语：ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ ᠦ᠋ᠨ
ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ，西里尔字母：Цэцэрлэгийн чуулган），是清代喀尔喀蒙古四部之一。雍正九年（1731年）置。1912年外蒙古独立，赛音诺颜部旗亲王被博克多汗国赐予汗号，此后赛音诺颜部更名为赛音诺颜汗部（蒙古语：Сайн ноён хан аймаг）。1923年10月，更名为“齐齐尔里克曼达尔省”^[1]（蒙古语：Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг）。其地大致相当于今蒙古国后杭爱省、巴彦洪戈尔省，以及前杭爱省、扎布汗省、南戈壁省的部分地区。

赛音诺颜部在乌里雅苏台将军辖区的位置（1820年）

沿革

赛音诺颜部原隶属于土谢图汗部。其先出自达延车臣汗之子格哷森札札赉尔。格哷森札札赉尔之子诺诺和掌管喀尔喀左翼，有五子。其长子阿巴岱为土谢图汗部先祖；其第三子图蒙肯，因排抑红教（实为藏传佛教觉囊派），护持黄教（格鲁派），被达赖喇嘛授予赛音诺颜之号，地位相当于“汗”。赛音（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ，西里尔字母：Сайн），蒙古语“好”之意；诺颜（蒙古语：ᠨᠣᠶᠠᠨ，西里尔字母：ноён），蒙古语“官长”之意。图蒙肯次子丹津喇嘛又得到“诺门罕”称号。清崇德三年（1638年）始遣使入贡。丹津喇嘛传位于塔斯希布，塔斯希布传位于善巴。

康熙二十七年（1688年），凖噶尔汗噶尔丹大举入侵喀尔喀部，善巴率众内附，被安置于乌喇特地界（今内蒙古乌拉特中旗、后旗）。康熙三十五年（1696年）封善巴为和硕亲王，次年命善巴所部返回漠北的原驻牧地。雍正九年（1731年），因善巴之堂弟策棱（一作策凌）征讨准噶尔有功，分土谢图汗部西十九旗为赛音诺颜部，授策棱“喀尔喀大札萨克”。自此赛音诺颜部与土谢图汗部、车臣汗部、札萨克图汗部并列为喀尔喀四部之一，称喀尔喀中路。乾隆三十一年（1766年），下诏准许善巴之曾孙诺尔布札布世袭赛音诺颜之封号。

雍正九年（1731年）分土谢图汗部右翼中旗、中左末旗、右翼右后旗、中前旗、中左旗、中末旗、右翼中左旗、右翼末旗、右翼前旗、中后旗、左翼左旗、左翼右旗、左翼左末旗、右翼中末旗、右翼左末旗、右翼中右旗、右翼后旗、中后末旗、中右翼末旗共十九旗，置赛音诺颜部。乾隆以后增至二十二旗，含附属于赛音诺颜部的额鲁特部二旗（额鲁特旗、额鲁特前旗），东至博罗布尔哈苏多欢，西至库勒萨雅孛郭图额金岭，南至齐齐尔里克，北至齐老图河。诸旗会盟于齐齐尔里克，故称为齐齐尔里克盟。

• 赛音诺颜旗（原土谢图汗部右翼中旗）
• 赛音诺颜部右翼右后旗
• 赛音诺颜部中左旗
• 赛音诺颜部中前旗
• 赛音诺颜部中末旗
• 赛音诺颜部右翼前旗
• 赛音诺颜部左翼左旗
• 赛音诺颜部右翼末旗
• 赛音诺颜部右翼后旗
• 赛音诺颜部左翼右旗，以上十旗为康熙三十一年（1692年）置
• 赛音诺颜部左翼左末旗，康熙三十五年（1696年）置
• 赛音诺颜部右翼中右旗，康熙三十五年置
• 赛音诺颜部中右翼末旗，康熙三十五年置
• 赛音诺颜部右翼左末旗，康熙三十六年置
• 赛音诺颜部右翼中左旗，康熙四十六年（1707年）置
• 赛音诺颜部中后末旗，康熙四十八年置
• 赛音诺颜部中后旗，康熙五十一年（1712年）置
• 赛音诺颜部右翼中末旗，康熙五十一年置
• 赛音诺颜部中左末旗，康熙六十年（1721年）置，即额驸策凌所领之旗。以上十九旗原属土谢图汗部。
• 赛音诺颜部右末旗，乾隆三年（1738年）置
• 赛音诺颜部中右旗，乾隆十六年（1751年）置
• 赛音诺颜部左翼中旗，乾隆二十四年（1759）置^[2]

1911年外蒙古独立，博克多汗国依旧沿袭清代的盟旗制度。赛音诺颜旗和硕亲王那木囊苏伦因功被晋封为汗，此后赛音诺颜部改称赛音诺颜汗部（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠨᠣᠶᠠᠨ
ᠬᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里尔字母：Сайн ноён хан аймаг），但北洋政府仍称之为“三音诺颜部”。1919年，北洋军占领外蒙古。1921年蒙古革命后，北洋军被驱逐出境，蒙古人民党上台执政，封建王公和盟旗体制被废除。1923年，蒙古人民党当局依据山川河流对全国省、县进行改名，“赛音诺颜汗艾马克”更名为“齐齐尔里克曼达尔乌勒省”（蒙古语：Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг）。1931年行政区划变更，在齐齐尔里克曼达尔乌勒省的基础上设立后杭爱省和前杭爱省。1942年，新设巴彦洪戈尔省。此外，扎布汗省、南戈壁省和库苏古尔省的少部分地区昔日也属于齐齐尔里克曼达尔乌勒省。^[3]

中华民国方面，国民政府于1928年名义上设置蒙古地方，将三音诺颜部划为齐齐尔里克盟，直至1946年正式承认其独立，齐齐尔里克盟在法理上仍为中华民国领土。

赛音诺颜部下属的旗、沙毕

赛音诺颜部下属以下的旗、沙毕（шавь，本意是“门徒”，指喇嘛门徒所属的封地）^[4]：

清代旗名	博克多汗时期旗名	设立时间	始封者	下属苏木数	备注
	哲布尊丹巴呼图克图的免徭役沙毕3个鄂拓克 Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
	札萨克图汗部额尔德尼区扎萨克旗的后方牧养鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог
	库苏古尔湖乌梁海后两苏木 Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
	札萨克图汗部额尔德尼区扎萨克旗的前方牧养鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
	库苏古尔湖乌梁海后两苏木 Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
	札萨克图汗部额尔德尼区扎萨克旗的前方牧养鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
	库苏古尔湖乌梁海前方两苏木 Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
	哈丹巴特尔亲王旗 Хатан баатар Дархан чин вангийн хошуу	1918	哈丹巴特尔亲王马克思尔扎布 Хатан баатар Дархан чин ванМагсаржав		1918年新设[5]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад адгийн хошуу	伊特格济图扎萨克旗 Итгэмжит засгийн хошуу	1692	一等台吉阿哩雅 тэргүүн зэргийн тайж Арьяа	1	[6]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼后旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын умард хошуу	墨尔根扎萨克旗 Мэргэн засгийн хошуу	1692	一等台吉萨木济忒 тэргүүн зэргийн тайж Самжид	1	[7]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟左翼中旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын дундад хошуу	额尔克扎萨克旗 Эрх засгийн хошуу	1759	固山贝子齐旺多尔济 хошууны бэйс Цэвээндорж	1	[8]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼前旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын өмнөд хошуу	萨鲁勒扎萨克旗 Саруул засгийн хошуу	1691	镇国公阿玉玺 улсад туслагч гүн Аюуш	1	[9]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中后末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад умар этгээдийн адгийн хошуу	伊泰扎萨克旗 Эетэй засгийн хошуу	1709	一等台吉津那敏达 тэргүүн зэргийн тайж Зинамида	1	[10]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟下辖额鲁特后旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы хавсарган захируулсан өөлдийн хойд хошуу	毕西日勒图扎萨克旗 Бишрэлт засгийн хошуу	1703	多罗郡王阿喇布坦 төрийн жүн ван Равдан	1 （另有27个乌梁海鄂拓克，1746年后为17个鄂拓克）	[11]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟左翼左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу	土谢图扎萨克旗 Түшээт засгийн хошуу	1696	一等台吉纳木扎尔 тэргүүн зэргийн тайж Намжил	1	[12]
	西瓦席力图呼图克图沙毕 Шиваа ширээт хутагтын шавь	1912	鲁布桑曦瓦 Лувсан шиваа		1912年新设，1924年改为汗-温都尔乌勒旗（Хан-Өндөр уулын хошуу）[13]
额尔德尼扎雅班第达呼图克图沙毕 Эрдэнэ Зая бандида хутагтын шавь	额尔德尼扎雅班第达呼图克图沙毕 Эрдэнэ Зая бандида хутагтын шавь	1737	鲁布桑德力格尔尼玛 Лувсандэлэгням		[14]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад зүүн этгээдийн адгийн хошуу	车臣扎萨克旗 Сэцэн засгийн хошуу	1721	和硕亲王额驸策棱 хошой чин ван эфү Цэрэн	4	[15]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дунддахь зүүн этгээдийн хошуу	达赖楚琥尔扎萨克旗 Далай чойнхор засгийн хошуу	1691	多罗郡王滚布 төрийн жүн ван Гомбо	3	[16]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу	巴特尔扎萨克旗 Баатар засгийн хошуу	1739	一等台吉额墨根 тэргүүн зэргийн тайж Эмгэн	1	[17]
罕巴呼图克图沙毕 Хамба хутагтын шавь	罕巴呼图克图沙毕 Хамба хутагтын шавь	1807	一世罕巴呼图克图 Анхдугаар Хамба хутагт		[18]
	达喜朋察格林寺属地 Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中后旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь умард хошуу	和硕齐墨尔根扎萨克旗 Хошууч мэргэн засгийн хошуу	1712	一等台吉诺尔布札布 тэргүүн зэргийн тайж Норовжав	1	[19]
那日班禅呼图克图沙毕 Нарбанчин хутагтын шавь	那日班禅呼图克图沙毕 Нарбанчин хутагтын шавь	1772			1925年改为敖特根海日汗山旗（Отгон хайрхан уулын хошуу）[20]
	那仁呼图克图沙毕 Наран хутагтын шавь
喀尔喀北路齐齐尔里克盟左翼左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу	济农扎萨克旗 Жонон засгийн хошуу	1691	辅国公旺舒克 улсад туслагч гүн Ванчиг	2	[21]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼右后旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын баруу этгээдийн хойд хошуу	额尔德尼扎萨克旗 Эрдэнэ засгийн хошуу	1691	镇国公托铎额尔德尼 улсын түшээ гүн Тод Эрдэнэ	2	[22]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟青苏吉格图诺门罕呼图克图沙毕 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь	青苏吉格图诺门罕呼图克图沙毕 Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь	1755	青苏吉格图诺门汗呼图克图罗卜藏诺日布希日布 Чин сүжигт номун хан хутагт Лувсанноровшарав		[23]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын адгийн хошуу	朝克太扎萨克旗 Цогтой засгийн хошуу	1691	一等台吉土巴 тэргүүн зэргийн тайж Туба	2	[24]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼中末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад адгийн хошуу	达尔汗扎萨克旗 Дархан засгийн хошуу	1712	一等台吉多尔济 тэргүүн зэргийн тайж Дорж	1	[25]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундадын баруун этгээдийн хошуу	岱青扎萨克旗 Дайчин засгийн хошуу	1752	多罗郡王策布登扎布 төрийн жүн ван Цэвдэнжав	1	[26]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟下辖的额鲁特扎萨克旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы хавсарган захируулсан өөлдийн засаг хошуу	苏吉格图扎萨克旗 Сүжигт засгийн хошуу	1705	辅国公丹济拉 улсад туслагч гүн Данжила	1	[27]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼中右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад баруун этгээдийн хошуу	卓里克图扎萨克旗 Зоригт засгийн хошуу	1696	一等台吉沙喇伊德齐 тэргүүн зэргийн тайж Шар илдэч	1	[28]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中右翼末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу	阿其图扎萨克旗 Ачит засгийн хошуу	1696	一等台吉雅达木 тэргүүн зэргийн тайж Ядам	无	[29]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟赛音诺颜旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Сайн ноёны хошуу	赛音诺颜汗旗 Сайн ноён ханы хошуу	1691	和硕亲王善巴 хошой чин ван Жамба	4.5	[30]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн адгийн хошуу	阿海扎萨克旗 Ахай засгийн хошуу	1697	一等台吉苏达尼 тэргүүн зэргийн тайж Судани	1	[31]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟右翼中左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад этгээдийн хошуу	卫征扎萨克旗 Үйзэн засгийн хошуу	1707	辅国公车林达什 улсад туслагч гүн Цэрэндаш	4	[32]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟额尔德尼班第达呼图克图沙毕 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Эрдэнэ бандида хутагтын шавь	额尔德尼班第达呼图克图沙毕 Эрдэнэ бандида хутагтын шавь	1737	额尔德尼班第达呼图克图罗卜藏巴拉沁巴尔图 Эрдэнэ бандида хутагт Лувсанбалчинбалбарт		[33]
	墨尔根诺颜呼图克图沙毕 Мэргэн ноён хутагтын шавь
喀尔喀北路齐齐尔里克盟左翼右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын баруун этгээдийн хошуу	约斯特扎萨克旗 Ёст засгийн хошуу	1691	一等台吉丹津额尔德尼 тэргүүн зэргийн тайж Данзан эрдэнэ	3	[34]
喀尔喀北路齐齐尔里克盟中前旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь өмнөд хошуу	伊勒登扎萨克旗 Илдэн засгийн хошуу	1691	镇国公苏泰伊尔登 улсын түшээ гүн Сутай илдэн	1	[35]

职官

• 盟长、副盟长各一人。
• 副将军、参赞各一人。

每旗设札萨克协理台吉、管旗章京、副章京各一人。诸旗共设佐领二十五人。每六佐领设参领一人，每佐领设骁骑校一人。

赛音诺颜部中前旗境内有乌里雅苏台城，为乌里雅苏台定边左副将军驻地。乌里雅苏台将军统领喀尔喀四部兵，并监理赛音诺颜、札萨克图汗二部民事。宣统三年（1911年），库伦的哲布尊丹巴呼图克图宣布外蒙古独立后，末任乌里雅苏台将军奎芳在俄国哥萨克胁迫下被迫去职，赛音诺颜部随之脱离清朝统治。

封爵

爵三十有三：扎萨克和硕亲王二人；附固山贝子一人，由贝勒降袭；镇国公一人，由贝子降袭；辅国公二人；公品级一等台吉一人；公品级三等台吉一人；扎萨克多罗郡王二人，一由镇国公晋封；扎萨克多罗贝勒二人，一由郡王降袭，一由镇国公晋袭；扎萨克镇国公一人，由扎萨克台吉晋袭；附辅国公一人；扎萨克辅国公五人，一由扎萨克台吉晋袭；公品级扎萨克一等台吉一人；扎萨克一等台吉九人；附辅国公一人；公品级三等台吉一人；额鲁特扎萨克固山贝子二人，一由郡王降袭，一由辅国公晋袭。

赛音诺颜旗札萨克和硕亲王世系

世代	名字	在位年代	备注
第一代	诺诺和	不详
第二代	图蒙肯	不详	诺诺和子。
第三代	丹津喇嘛	不详	图蒙肯子。
第四代	塔什希布	不详	丹津喇嘛子。
第五代	善巴	1691年-1707年	塔什希布子。
第六代	达什敦多布	1707年-1726年	善巴子。
第七代	喇嘛札布	1726年-1733年	达什敦多布子。
第八代	德沁札布	1733年-1762年	达什敦多布子。
第九代	诺尔布札尔	1762年-1786年	德沁札布子。
第十代	车登扎布	1786年-1793年	诺尔布札尔子。
第十一代	额磷沁多尔济	1793年-1800年	车登扎布子。
第十二代	朋楚克达什	1800年-1817年	额磷沁多尔济弟。
第十三代	车林多尔济	1817年-1853年	朋楚克什达子。
第十四代	德木吹	1853年-1871年	车林多尔济子。
第十五代	车林端多布	1871年-1883年	札那札布子。
第十六代	特固斯瓦齐尔	1883年-1896年	车林端多布子。
第十七代	那木囊苏伦	1896年-1919年	特固斯瓦齐尔子。独立后晋封为“汗”。
第十八代	巴特苏赫	1919年-1923年	那木囊苏伦子。继承“汗”号。

人物

• 那彦图，末代中左末旗亲王，清代资政院议员，署理乌里雅苏台将军，反对外蒙古独立。
• 那木囊苏伦，末代赛音诺颜旗亲王，外蒙古独立后曾任总理大臣。

相关条目

• 土谢图汗部
• 车臣汗部
• 札萨克图汗部

参考文献