Իսպաներեն
From Wikipedia, the free encyclopedia
Իսպաներեն (/ˈspænᵻʃ/ ( լսել); español (օգնություն • ինֆո)), որը անվանում են նաև կաստիլերեն[4] (/kæˈstɪliən/ ( լսել), castellano (օգնություն • ինֆո)), արևմտառոմանական լեզու, որը ձևավորվել է Իսպանիայի Կաստիլիա շրջանում և այժմ այն հանդիսանում Լատինական Ամերիկայի և Իսպանիայի հարյուր միլիոնավոր բնակիչների մայրենի լեզուն։ Այն սովորաբար համարվում է աշխարհում երկրորդ ամենատարածված լեզուն մանդարին չինարենից հետո[5][6][7][8][9]։
կաստեյանո իսպաներեն | |
---|---|
Տեսակ | բնական լեզու, լեզու, կենդանի լեզու և մարդկային լեզու |
Ենթադաս | Կաստիլիական լեզուներ[1] և West Iberian? |
Երկրներ | Լատինամերիկյան երկրների մեծ մասը, Իսպանիա |
Շրջաններ | Իսպանիա, Լատինական Ամերիկա, Հասարակածային Գվինեա |
Պաշտոնական կարգավիճակ | Արգենտինա Բոլիվիա Չիլի Կոլումբիա Կոստա Ռիկա Կուբա Դոմինիկյան Հանրապետություն Էկվադոր Սալվադոր Հասարակածային Գվինեա Գվատեմալա Հոնդուրաս Մեքսիկա Նիկարագուա Պանամա Պերու Իսպանիա Ուրուգվայ Վենեսուելա |
Խոսողների քանակ | 485 000 000 մարդ (2023)[2] |
Վերահսկող կազմակերպություն | Association of Academies of the Spanish Language? |
Լեզվակիրների թիվը | 480 միլիոն |
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ | անվտանգ[3] |
Դասակարգում | հնդեվրոպական լեզվաընտանիք |
Գրերի համակարգ | Իսպաներենի այբուբեն |
IETF | es |
ԳՕՍՏ 7.75–97 | исп 230 |
ISO 639-1 | es |
ISO 639-2 | spa |
ISO 639-3 | spa |
Spanish language Վիքիպահեստում |
Իսպաներենը իբերո-ռոմանական լեզվաընտանիքին պատկանող լեզուներից է, որն առաջացել է Իբերիայի խոսակցական լատիներենի մի քանի բարբառներից Արևմտահռոմեական կայսրության փլուզումից հետո 5-րդ դարում։ Իսպաներենի տարրեր պարունակող հնագույն լատիներեն տեքստերը հայտնաբերվել են Իբերիայի հյուսիսային կենտրոնական հատվածներում 9-րդ դարում[10]։ 13-րդ դարում լեզուն առաջին անգամ գրավոր համակարգված կիրառվել է Տոլեդոյում, որը այն ժամանակ Կաստիլիայի թագավորության մայրաքաղաքն էր։ Սկսած 16-րդ դարի սկզբից իսպաներենը տարածվեց Իսպանական թագավորության գաղութներում, հատկապես ամերիկյանում, ինչպես նաև Աֆրիկայում, Օվկիանիայում և Ֆիլիպիններում գտնվող Իսպանիային պատկանող տարածքներում[11]։
Ժամանակակից իսպաներեն բառերի մոտ 75 %-ը ունի լատինական ծագում։ Հին հունարենը ևս իր ներդրումն ունի իսպաներեն բառարանի ձևավորման վրա հատկապես լատիներենի միջոցով[12][13]։
Իսպանական բառարանը ձևավորման հենց սկզբից կրել է նաև արաբերենի ազդեցությունը, որը մեծացել է Իբերական թերակղզում Ալ-Անդալուսական շրջանի ժամանակ[14][15][16][17]։ Իսպաներենի բառերի մոտ 8%-ը ունի արաբական ծագում, հետևաբար արաբերենը իսպաներենի վրա մեծ ազդեցություն ունեցող երկրորդ լեզուն է լատիներենից հետո[14][18][19]։ Նրա վրա ազդեցություն են ունեցել նաև բասկերենը, կելտիբերական լեզուն, վեստգոթերենը, ինչպես նաև իբերո-ռոմանական այլ լեզուները[14][20]։ Դրանից զատ այն բառեր է փոխառել նաև այլ լեզուներից, հատկապես ռոմանական լեզուներից՝ ֆրանսերենից, իտալերենից, օքսիտաներենից, սարդիներենից, ինչպես նաև նահվաթլից, կեչուա լեզուներից և Ամերիկայի այլ տեղական լեզուներից։
Իսպաներենը ՄԱԿ-ի 6 պաշտոնական լեզուներից մեկն է։ Այն որպես պաշտոնական լեզու օգտագործվում է նաև ԵՄ-ի, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության, Հարավամերիկյան ազգերի միության, Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան երկրների համայնքի, Աֆրիկյան միության և մի շարք այլ միջազգային կազմակերպությունների կողմից։