filosofieë wat in Asië ontstaan From Wikipedia, the free encyclopedia
Oosterse filosofie of Asiatiese filosofie sluit die verskillende filosofieë in wat in Oos- en Suid-Asië ontstaan het, insluitend Chinese filosofie, Japannese filosofie, Koreaanse filosofie en Viëtnamese filosofie; wat oorheersend is in Oos-Asië,[1] en Indiese filosofie (insluitend Hindoe-filosofie, Jain-filosofie, Boeddhistiese filosofie), wat oorheersend is in die Indiese subkontinent, Suidoos-Asië, Tibet en Mongolië.[2][3]
Indiese filosofie verwys na antieke filosofiese tradisies (Sanskrit: dárśana; 'wêreldbeskouings', 'leringe')[4] van die Indiese subkontinent. Hindoeïsme kan wortels hê wat terugdateer na die tye van die Indusvalleibeskawing.[5][6][7] Die groot ortodokse skole het iewers tussen die begin van die Gewone Tydperk en die Guptaryk ontstaan.[8] Hierdie Hindoe-skole het ontwikkel wat die "Hindoe-sintese" genoem is, wat ortodokse Brahmaniese en onortodokse elemente uit Boeddhisme en Djainisme saamsmelt.[9] Hindoe-denke het ook ooswaarts na die Indonesiese Srivijaya-ryk en die Kambodjaanse Khmer-ryk versprei. Hierdie godsdiens-filosofiese tradisies is later onder die etiket Hindoeïsme gegroepeer. Hindoeïsme is die dominante godsdiens, of lewenswyse, [note 1] in Suid-Asië. Dit sluit Shaivism, Vaishnavism en Shaktism [12] onder talle ander tradisies in, en 'n wye spektrum van wette en voorskrifte van "daaglikse moraliteit" gebaseer op karma, dharma en samelewingsnorme. Hindoeïsme is 'n kategorisering van afsonderlike intellektuele of filosofiese standpunte, eerder as 'n rigiede, algemene stel oortuigings.[13] Hindoeïsme, met ongeveer een miljard volgelinge[14] is die wêreld se derde grootste godsdiens, naas Christendom en Islam. Hindoeïsme is die "oudste godsdiens" in die wêreld genoem en word tradisioneel Sanātana Dharma genoem, "die ewige wet" of die "ewige weg";[15][16][17] buite menslike oorsprong.[17] Westerse geleerdes beskou Hindoeïsme as 'n samesmelting[18] of sintese[19] [note 2][19] van verskeie Indiese kulture en tradisies,[20][21][22] met uiteenlopende wortels[23][21] en geen enkele stigter nie.[24]
Sommige van die vroegste oorlewende filosofiese tekste is die Upanishad van die latere Vediese tydperk (1000–500 vC). Belangrike Indiese filosofiese konsepte sluit in dharma, karma, samsara, moksha en ahimsa. Indiese filosowe het 'n sisteem van epistemologiese redenasie (pramana) en logika ontwikkel en onderwerpe soos Ontologie (metafisika, Brahman-Atman, Sunyata-Anatta), betroubare wyse van kennis (epistemologie, Pramanas), waardestelsel (aksiologie) en ander onderwerpe ondersoek.[25][26][27] Indiese filosofie het ook onderwerpe gedek soos politieke filosofie soos gesien in die Arthashastra c. 4de eeu vC en die filosofie van liefde soos gesien in die Kama Sutra. Die Kurale literatuur van die post-Sangam tydperk tussen c. 1ste eeu vC en 5de eeu CE, geskryf deur die Tamil digter-filosoof Valluvar, word deur baie geleerdes geglo dat dit gebaseer is op Jain [28][29][30] of Hindoe-filosofieë.[31][32][33][34]
Latere ontwikkelings sluit die ontwikkeling van Tantra en Iraanse-Islamitiese invloede in. Boeddhisme het meestal uit Indië verdwyn na die Moslem-verowering in die Indiese subkontinent, en het in die Himalaja-streke en suid-Indië oorleef.[35] In die vroeë moderne tydperk het Navya-Nyāya (die 'nuwe rede') gefloreer onder filosowe soos Raghunatha Siromani (omstreeks 1460–1540) wat die tradisie gestig het, Jayarama Pancanana, Mahadeva Punatamakara en Yashovijaya (wat 'n Jain-reaksie geformuleer het).[36]
Die belangrikste Indiese filosofiese skole word geklassifiseer as óf ortodoks óf heterodoks – āstika of nāstika – afhangende van een van drie alternatiewe kriteria: of dit glo dat die Vedas 'n geldige bron van kennis is; of die skool van Brahman en Atman glo; en of die skool in hiernamaals en Devas glo.[37][38]
Daar is ses hoofskole van ortodokse Indiese Hindoe-filosofie—Nyaya, Vaisheshika, Samkhya, Yoga, Mimamsa en Vedanta, en vyf groot heterodokse skole— Djainisme, Boeddhisme, Ajivika, Ajñana en Cārvāka. Daar is egter ander metodes van klassifikasie; Vidyaranya identifiseer byvoorbeeld sestien skole van Hindoe-Indiese filosofie deur dié in te sluit wat tot die Śaiva- en Raseśvara-tradisies behoort.[39][40]
Elke skool van Hindoe-filosofie het uitgebreide epistemologiese literatuur genaamd Pramana-sastras.[41][42]
In die Hindoe-geskiedenis was die onderskeid tussen die ses ortodokse skole aktueel in die Gupta-tydperk "goue era" van Hindoeïsme. Met die verdwyning van Vaisheshika en Mīmāṃsā, het dit verouderd geraak teen die latere Middeleeue, toe die verskillende subskole van Vedanta (Dvaita "dualisme", Advaita Vedanta "nie-dualisme" en ander) na prominensie begin styg het as die hoofafdelings van godsdiensfilosofie. Nyaya het tot in die 17de eeu as Navya Nyaya "Neo-Nyaya" oorleef, terwyl Samkhya geleidelik sy status as 'n onafhanklike skool verloor het, en sy beginsels opgeneem in Yoga en Vedanta.
Sāmkhya is 'n dualistiese filosofiese tradisie gebaseer op die Samkhyakarika (c. 320–540 CE), [43] terwyl die Yoga-skool 'n nouverwante tradisie was wat meditasie en bevryding beklemtoon het, waarvan die hoofteks die Yoga Sutra van Patanjali (ongeveer 400 CE) is.[44] Elemente van proto-Samkhya-idees kan egter teruggevoer word na die tydperk van die vroeë Upanishad.[45] Een van die belangrikste verskille tussen die twee naverwante skole was dat Joga die bestaan van 'n God toegelaat het, terwyl die meeste Sāmkhya-denkers hierdie idee gekritiseer het.[46]
Sāmkhya epistemologie aanvaar drie van ses pramanas (bewyse) as die enigste betroubare manier om kennis te verkry; pratyakṣa (persepsie), anumāṇa (afleiding) en śabda (woord/getuienis van betroubare bronne).[47] Die skool het 'n komplekse teoretiese uiteensetting van die evolusie van bewussyn en materie ontwikkel. Sāmkhya-bronne voer aan dat die heelal uit twee werklikhede bestaan, puruṣa (bewussyn) en prakṛti (materie).
Soos getoon deur die Sāṁkhyapravacana Sūtra (ongeveer 14de eeu CE), het Sāmkhya deur die Middeleeuse tydperk voortgegaan om te ontwikkel.
Die Nyāya-skool van epistemologie ondersoek bronne van kennis (Pramāṇa) en is gebaseer op die Nyāya Sūtras (ongeveer 6de eeu vC en 2de eeu CE).[48] Nyāya meen dat menslike lyding ontstaan uit onkunde en bevryding ontstaan deur korrekte kennis. Daarom het hulle probeer om die bronne van korrekte kennis of epistemologie te ondersoek.
Nyāya aanvaar tradisioneel vier Pramanas as betroubare maniere om kennis te verkry – Pratyakṣa (persepsie), Anumāṇa (afleiding), Upamāṇa (vergelyking en analogie) en Śabda (woord, getuienis van vorige of huidige betroubare kundiges).[47] Nyāya het ook tradisioneel 'n vorm van filosofiese realisme verdedig.[49]
Die Nyāya Sūtras was 'n baie invloedryke teks in die Indiese filosofie, wat die grondslag gelê het vir klassieke Indiese epistemologiese debatte tussen die verskillende filosofiese skole. Dit sluit, byvoorbeeld, die klassieke Hindoe-aanvullings teen Boeddhistiese nie-self (anatta) argumente in.[50] Die werk argumenteer ook beroemd teen 'n skeppergod (Ishvara),[51] 'n debat wat in die Middeleeue sentraal tot Hindoeïsme geword het.
Vaiśeṣika is 'n naturalistiese skool van atomisme, wat slegs twee bronne van kennis, persepsie en afleiding aanvaar.[52] Hierdie filosofie het gemeen dat die heelal gereduseer kan word tot paramāṇu (atome), wat onvernietigbaar (anitya), ondeelbaar is en 'n spesiale soort dimensie het, genoem "klein" (aṇu). Wat ons ook al ervaar, is 'n samestelling van hierdie atome.[53]
Vaiśeṣika het alle voorwerpe van ervaring georganiseer in wat hulle padārthas (letterlik: 'die betekenis van 'n woord') genoem het, wat ses kategorieë ingesluit het; dravya (stof), guṇa (kwaliteit), karma (aktiwiteit), sāmānya (algemeen), viśeṣa (besonderheid) en samavāya (inherensie). Later het Vaiśeṣikas (Śrīdhara en Udayana en Śivāditya) nog een kategorie abhava (nie-bestaan) bygevoeg. Die eerste drie kategorieë word gedefinieer as artha (wat waargeneem kan word) en hulle het werklike objektiewe bestaan. Die laaste drie kategorieë word gedefinieer as budhyapekṣam (produk van intellektuele diskriminasie) en hulle is logiese kategorieë.[54]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.