Surses GR

a politeschi Gmaind im Bündnerland From Wikipedia, the free encyclopedia

Surses GR
Remove ads

Surses isch a politischi Gmaind i de Bündner Region Albula. Si isch uf da 1. Januar 2016 entstanda, wo sich di ehemoliga politischa Gmainda Salouf, Riom-Parsonz, Cunter, Savognin, Tinze, Mulegns, Sur, Marmorera und Bivio zur neue Gmaind zämagschlossa händ. Dr Sitz vo da Verwaltig isch z Tinze.[1]

S GR im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Graubünda und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Surses vermyde, wo öppis anders meined.
Quick facts Basisdate, Charte ...
Remove ads

Geografii

D Gmaind Surses liit im Oberhalbschtai. Si isch noch Schuls flächemässig di zwaitgröschti Gmaind im Kanton Graubünda und i da Schwiiz hinder Glarus Süd und Schuls a dritter Stell.

Dr rätoromanisch Name Surses, wo uf tüütsch Oberhalbschtai heisst, beziet sech uf en mächtige Felsrigel, dr Crap Ses, wo drüü Kilometer südech vo Tüüfekaschta im Juliataal en ängi Schlucht und e markanti Taalstuefe bildet. Me seit em au Cunterser Schtai, wil er taaluus gseh s Ändi vom ehemolige Gmaindbann vo Cunter markiert het. S Wortpaar vom Fluername Crap Ses synersyts tuet d Bedüütig vo dere Stell im Taal no mee zeige: s romanische Crap heisst uf Düütsch «Felse» und «grosse Schtai», und Ses bedüütet au «Schtai» (es chunt vom latyynische saxum), für d Sproochforscher isch das es schöns Bischpiil für en Bedüütigsverdoppelig vom Name, wo sech im Vrlouf vo dr Zyt erggää het, si säget dem drumm «pleonastischi» Wortbildig.[2]

Dr Cunter Schtai het d Gschicht vom Taal prägt, grad au wo me s Gebiet obedra als eigeti Region mit em Name Oberhalbschtsi het afa bezeichne. Bsunders d Stroossebouer hend sech öpis müesse uusdänke. Ane 1777 isch di erschti Strooss kweer dur die mächtegi Felswand usegsprängt worde. Hütt goot d Kantonsstrooss Im Bärg inn dur dä Felschopf; dr Crap Ses-Dunnel, wo dr Kanton dur das schwirige Gschtai het lo boore und ane 1992 in Betriib gnoo het, isch me as 700 Meter läng.

D Hauptstrooss im Taal dur Surses isch en Abschnidd vo dr Kantonsstrooss «H03a», wo usem Rhytaal is Engadin goot. Vom Cunter Schtai füert si taalywärts dur d Ortschafte Cunter, Savognin, Tinze, Rona, Mulegns, Sur, Marmorera und Bivio. Dr Kanton Graubünde möcht se neu als Nazionaalstroos lo ydeile, zum vom Bund Subfänzioone füre ufwändig Stroosseunderhalt züberchoo. D Linie vo dr Passstrooss zum Julierpass het dr Kanton ane 1826 bim grosse Uusbou vo dr Oberhalbschtaistroos gwäält.

Bi Bivio zweigt dr Fuesswääg zum Septimerpass vom Haupttaal ab. Das isch en alte Saumpfad is Bergell abe. En andere Bärgwääg goot vo Bivio übere Stallerbärg uf Juf im Oofnertaal.

Im Taal flüsst d Julia, wo uf rätoromanisch Gelgia heisst und e Näbefluss vo dr Albula isch. Oben a Sur liit dr Marmorerasee, e Stausee mit ere Staumuur, wo ane 1954 fertig gsi isch.

D Bärge im Oschte vo Surses sind dr Piz Mitgel, s Tinzehorn, dr Piz Ela, dr Piz Jenatsch, dr Piz d’Err und dr Piz d’Agnel. Im Weschte stoot d Bärgchetti vom Piz Curvér zum Piz digl Gurschus und bis zum Piz Platta.

D Nochbergmainde vo Surses sind:

Remove ads

Gschicht

di neu Gmaind

Da Kanton Graubünda het scho vor Johre gära a Fusion vo allna Gmainda im Tal gha. Im 2006 händ füüf vo nüün Gmainda noch vierjährige Vorarbed «Nai» gsait zu ma Fusionsprojekt. 2009 sind wider sächs Gmainda berait gsi, a Fusion z prüefa – aber Riom-Parsonz, Sur und Tinizong-Rona händ dänn gliich nöd wöle.[3]

Im Früelig 2013 isch en dritte Aalauf mit Fusionsverhandliga im Surses undernoo worda. Zwo Johr spöter, am 27. März 2015 händ acht vo nüün Gmaindsversammliga im Krais Surses ama Fusionsprojekt zuagstumma, Savognin hät s Traktandum uf an Urnagang verschoba. Am 27. April hät s Stimmvolk vo Savognin mit 320 Jo- zu 90 Nai-Stimma und öpa 60 % Stimmbetailigung äbafalls zuegstumma.[4][5] Nochdäm da Bündner Grossi Root däm Projekt am 9. Dezember 2015 au no zuegstumme hät, isch nüt me im Wäg gstand und dia neu Gmaind hät chöna uf da 1. Januar 2016 entstoo.[6]

s Gmaindwappe

Di gross neu Gmaind Surses het zu irem Wappe das Wappebild gnoo, wo vorher scho s Zeiche vom Chrais Surses gsi isch.

Gschicht vom Gebiet

Dr Ort Tinze isch scho in dr Spootanike im Strooseverzäichnis Itinarerium Antonini öpen im Joor 280 mit em Name Tinnetione als Stazioon a dr Bärgstrooss übere Septimerpass ufgfüert. D Chile z Tinze isch ane 1180 s erschte Mool erwäänt. Sid em Middelalter isch z Tinze d Suscht vo dr Fuergnosseschaft vom Oberhalbschtai gsi.

Bivio chunt imene Dokumänt us em 9. Joorhundert mit dr latynische Bezeichnig stabulum bivio vor; das bedüütet uf Düütsch öpe so vil wie: «S Hoschpiz a dr Wägschäidi» und zeigt wie wichtig dr Platz, wo sech di alte Passstroose träffe, scho immer gsi isch. Z Bivio isch spööter au eini vo dene Stazioone gsi, we me uf em Wääg über d Bärge d Ross het chönne wächsle. Vom düütsche Name Stall für Bivio het dr Bärgpass vo Juf her dr Name übercho, dr Stallerbärg.

Bi Savognin isch ufem Hügel Padnal, wo au Mot la Cresta heisst, es grosses Dorf us dr Bronzezyt gsi.[7] S Dorf Savognin, wo s erschte Mol imene Dokumänt vo ane 1154 vorchunt, isch im 20. Joorhundert e bedüütendi Bündner Feriestazioon worde.

Bi Marmorera, wo uf düütsch »Marmels« heisst, het s Elektrizitätswärch vo Züri im Taal i de 1950er Joor e Stausee chönne mache; es het vil z rede ggää, wie d Verträtter vo de Zürcher d Puure im Dorf derzue drängt hend, für d Wasserkonzässioon s alte Dorf uffz’ggää, und wie sech das für d Lüüt usgwürkt het.[8][9]

Ziteil isch en alte Wallfahrtsoort wyt oben uf em Bärg weschtlech vo Salouf. Es het e Chile, wo ane 1959 a dere Stell neu bout worden isch, wo sid em 16. Joorhundert e Kapälle gsi isch. Die het dra erinneret, ass sech ane 1580 d Muettergottes dört obe emene 18jöörige Meitli und denn au no amene Bueb zeigt het. Vo dere Erschynig het dr Bündner Landvogt vom Oberhalbschtai, dr Albert de Baselgia, em apostolische Nuntius Giovanni Francesco en usfüerleche Pricht gschickt.[10] Und sider chömet jedes Joor vil Lüüt zu däm Oort am Fuess vom Piz Curvér.

Remove ads

Sprooch

Surses isch di einzig ofiziell drüüschproochig Gmaind vom Bünderland. Amtssprooch isch meerhäitlech s rätoromanische Idiom Surmiran, Schuelsprooch isch Rumantsch Grischun, und z Bivio isch di tradizionell Dorfsprooch s Iteliänische.[11]

Lüüt

  • Giovanni Segantini, Chünschtler

Literatur

Remove ads

Weblink

 Commons: Surses – Sammlig vo Multimediadateie

Fuassnoota

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads