Qaraqalpaq dili

Qaraqalpaq dili (Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili) — qaraqalpaqların danışdıqları dil. Qaraqalpaqstan Muxtar Respublikasının rəsmi dilidir.

Qaraqalpaq dili
Orijinal adı	Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили
Ölkələr	Özbəkistan Qazaxıstan Əfqanıstan Rusiya – 867 (2010)[1]
Region	Qaraqalpaqıstan
Rəsmi status	Qaraqalpaqıstan
Tənzimləyən təşkilat	Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu
Danışanların ümumi sayı	412 000 nəfər (1993)
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
türk dilləri Ortaq türk dili Qıpçaq dilləri Qıpçaq-noqay dilləri Qaraqalpaq dili
Yazı	latın əlifbası, kiril əlifbası (Qaraqalpaq yazısı)
Dil kodları
QOST 7.75–97	кал 275
ISO 639-1	—
ISO 639-2	kaa
ISO 639-3	kaa
Dilin strukturlarının dünya atlası	kkp
Ethnologue	kaa
IETF	kaa
Glottolog	kara1467
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qaraqalpaq dili türk dillərinin qıpçaq yarımqrupuna daxildir (tatar dili, başqırd dili, qaraçay-balkar dili, qumuq dili, karaim dili, krımtatar dili, qazax dili, həştərxan-noqay dili, noqay dili). Noqay, qazax və qaraçay dilləri ilə birgə qıpçaq-noqay qoluna aid edilir. Leksik baxımdan daha çox qazax dilinə yaxın olsa da, ondan orfoqrafik baxımdan fərqlənir.

Qaraqalpaq dilində təxminən 400 min nəfər danışır. Onlar əsasən Özbəkistanda yaşayırlar. Təxminən 2 min nəfər bu dildə danışan əhali Əfqanıstanda, daha az sayda isə Rusiyada, Qazaxıstanda, Türkiyədə yaşayır.

Qaraqalpaq dilində Nukusda "Erkin Qaraqalpaqstan" qəzeti nəşr olunur. Dili əsas tənzimləyən qurum - Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutudur.

Özbəkistan ərazisində qaraqalpaq dilinin (qırmızı rəngdə) yayılması arealı

Dialektlər

Adətən iki dialekt fərqləndirilir: şimal-şərqi və cənub-şərqi. Üçüncü bir dialektin (Fərqanə vadisində danışılan) mövcudluğu haqqında da ehtimallar var.

Fonetika

Saitlər

Qaraqalpaq dilinin saitlər sistemi

Qaraqalpaq dilində saitlərin harmoniyası qanunu digər türk dillərindən daha aydın özünü büruzə verir.

Sait	Sonra gələ bilər:
a	a, ɯ
æ	e, i
e	e, i
i	e, i
o	a, o, u, ɯ
œ	e, i, œ, y
u	a, o, u
y	e, œ, y
ɯ	a, ɯ

Digər dillərdən alınma sözlərdə sinharmonizm həmişə müşahidə olunmur.

Samitlər

Qaraqalpaq dilində 25 samit fonem var. Onlardan 4-nə (mötərizəyə alınanlar) yalnız alınma sözlərdə rast gəlinir.

	Dodaq samitləri		Alveolyar samitlər		İncə samitlər		Velyar samitlər		Dilçək samitləri		Boğaz samitləri
Partlayan samitlər	p	b	t	d			k	g	q
Affrikata			(ʦ)		(ʧ)
Nov samitlər	(f)	(v)	s	z	ʃ	ʒ	x	ɣ			h
Sonor samitlər	m		n				ŋ
Titrəyən samitlər			r
Yan samitlər			l
Sürüşən samitlər	w				j

Yazı

Nukusda müasir latın əlifbası ilə yazılmış fotosalon lövhəsi (2006)

1924-1928-ci illərdə qaraqalpaq dilinin yazısı ərəb əlifbası idi. 1928-1940-cı illərdə latın əlifbasından, sonra isə kiril əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1991-ci ildə Özbəkistan öz müstəqilliyini elan edəndən sonra latın əlifbasına qayıdışla bağlı qərar qəbul edilmişdir və hazırda Qaraqalpaqıstanda tədrican latın əlifbasına keçid həyata keçirilir.

Müasir qaraqalpaq latın əlifbası:

А а	Á á	B b	Ch ch	D d	Е е	F f	G g
Ǵ ǵ	H h	Í ı	I i	J j	K k	L l	М m
N n	Ń ń	О о	Ó ó	P p	Q q	R r	S s
Sh sh	Т t	U u	Ú ú	V v	Y y	X x	Z z

Müasir qaraqalpaq kiril əlifbası:

А а	Ә ә	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
Қ қ	Л л	М м	Н н	Ң ң	О о	Ө ө
П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү	Ў ў
Ф ф	Х х	Ҳ ҳ	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ
ъ	Ы ы	ь	Э э	Ю ю	Я я