Йылайыр

Йылайыр — Башҡортостандың Йылайыр районындағы ауыл. Йылайыр районы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 5585 кеше^[1]. Почта индексы — 453680, ОКАТО коды — 80 227 816 001.

Йылайыр
Йылайыр
Нигеҙләү датаһы	1748
Рәсми атамаһы	Йылайыр
Рәсми тел	башҡортса‎ һәм урыҫ теле
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Йылайыр районы һәм Йылайыр ауыл Советы (Йылайыр районы)
Административ-территориаль берәмек	Йылайыр ауыл Советы (Йылайыр районы)
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	5585 кеше (2010)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	540 метр
Почта индексы	453680
Рәсми сайт	zilair.bashkortostan.ru
Урындағы телефон коды	34752
Йылайыр Викимилектә

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Йылайыр (мәғәнәләр).

Климаты

Климаты уртаса континенталь..

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек
Уртаса температура, °C	{{{Янв_ср}}}	{{{Фев_ср}}}	{{{Мар_ср}}}	{{{Апр_ср}}}	11,4	{{{Июн_ср}}}	{{{Июл_ср}}}	{{{Авг_ср}}}	{{{Сен_ср}}}	{{{Окт_ср}}}	{{{Ноя_ср}}}	{{{Дек_ср}}}
Сығанаҡ: [2].

Халыҡ һаны

Халыҡ иҫәбе
2002[3]	2009[4]	2010[5]
5861	↗6241	↘5585

Милли составы

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса башҡорттар рустар (62,5 %), башҡорттар (31,6 %) тәшкил итә^[6].

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	6555	3137	3418	47,9	52,1
1959 йыл 15 ғинуар	4564	2016	2548	44,2	55,8
1970 йыл 15 ғинуар	4307	1912	2395	44,4	55,6
1979 йыл 17 ғинуар	5049	2157	2892	42,7	57,3
1989 йыл 12 ғинуар	4933	2247	2686	45,6	54,4
2002 йыл 9 октябрь	5861	2746	3115	46,9	53,1
2010 йыл 14 октябрь	5585	2641	2944	47,3	52,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Урамдары

• Йылайырҙың 250 йыллығы урамы
• Октябрҙең 50 йыллығы тыҡрығы
• Александр Башкатов урамы
• Исемһеҙ тыҡрыҡ — (рус. Безымянный (переулок))
• Бурзянцев тыҡрығы
• Волков урамы
• {өнсығыш урам
• Галина Филиппова урамы
• Геодизистар тыҡрығы
• {олубцов урамы
• Тау урамы
• Гусев тыҡрығы
• Юл урамы
• Йылға аръяғы урамы
• Яңғырауыҡ тыҡрығы
• Йылайыр тыҡрығы
• И. Дилмөхәмәтов урамы
• Ириков урамы
• Калинин урамы
• Кедрлы урамы
• Кириллов урамы
• Киров урамы
• Ҡулса урамы
• Комаров тыҡрығы
• Комсомол урамы
• Кооператив урамы
• Ҡыҙыл партизандар урамы
• Кувшинов урамы
• Ленин урамы
• Ленникова урамы
• Урманлы урам
• Урмансылар урамы
• Магистраль урам
• Тыныслыҡ (урамы
• Йәштәр урамы
• Муравейский (урамы) — рус. Муравейского (улица)
• Яр буйы (урамы)
• Нефть үткәүеле урамы
• Октябрьский урамы
• Павлов урамы
• 1 Май урамы
• Пионер тыҡрығы)
• Еңеү урамы
• Преображенский урамы
• Сәнәғәт урамы
• Пушкин урамы
• С. Юлаев урамы
• Серков урамы
• Скоробогатов урамы
• Совет урамы
• Ҡояшлы урамы
• Баш ҡала урамы
• Төҙөүселәр урамы
• Твердышев урамы
• Урал урамы
• Өфө урамы
• Хачин урамы
• Гәлсәр урам
• Ш. Бабич урамы
• Ш. Бабич тыҡрығы
• Шестаков урамы
• Мәктәп тыҡрығы
• Щипакин урамы
• Юбилей тыҡрығы^[7]

Тарихы

Преображенск баҡыр иретеү заводы

1748 йылда Сембер сауҙагәрҙәре Урман Йылайыр йылғаһында Преображенск баҡыр иретеү заводын төҙөй башлай. Артабан ауылға Волга буйынан урыҫ крәҫтиәндәре күсеп килә.

1922 йылдың ноябрендә Преображенский ауылы Йылайыр кантоны үҙәгенә әйләнә.

1925 йылдың 19 ғинуарында Йылайыр кантон советының 3-сө съезында Преображенск ауылын Йылайыр ауылына үҙгәртеү тураһында ҡарар ҡабул ителә. Артабан, 1925 йылдың сентябрендә, БАССР-ҙың районлаштырыу буйынса БашЦИК административ комиссияһы ВЦИК-ҡа был ҡарарҙы раҫлау үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә 1925 йылдың 8 октябрендә ҡала статусын биреүҙән баш тарталар.

1965 йылдан Йылайыр ауылы Йылайыр районының административ үҙәге булып тора^[8]. Тағы ла уҡығыҙ^[9].

Белем биреү учреждениелары

• Башҡорт иҡтисад-юридик техникумының филиалы.
• «Н. Р. Иреков исемендәге урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль мәғариф учреждениеһы.
• «Йылайыр ауылы башҡорт гимназияһы» муниципаль бюджет учреждениеһы.
• Балалар сәнғәт мәктәбе.
• Балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе^[10]

Билдәле шәхестәре

• Валявин Геннадий Георгиевич (25.12.1938), ғалим—инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1987). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1996), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1979)^[11].
• Кувшинов Леонид Михайлович (5.08.1914—18.08.1973), хәрби хеҙмәткәр, осоусы, полковник (1957). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Советтар Союзы Геройы (1957). СССР-ҙың атҡаҙанған һынаусы лётчигы (1959).
• Ленникова Татьяна Ивановна (4.01.1924—28.11.1993), совет театр һәм кино актёры. РСФСР-ҙың халыҡ (1968) һәм атҡаҙанған (1959) артисы^[12].
• Китаев, Март Фролович (1925—2020) — советский и российский театральный художник, сценограф, заслуженный деятель искусств Латвийской ССР (1965), народный художник РСФСР (1982 г.).
• Серков Андрей Игнатьевич (1 август 1919 йыл — 2 ғинуар 1944 йыл) — Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. Советтар Союзы Геройы (1944, үлгәндән һуң)

Видеояҙмалар

• Село Зилаир
• Красоты Зилаира

Сайттар

• сайт «Зилаир.ру»
• сайт «Зилаир-сельсовет.ру»
• сайт «Зилаир.su»