Йылайыр районы

Йылайыр районы (рус. Зилаирский район) — Башҡортостан Республикаһының кѳньяғында урынлашҡан. 1930 йылдың 20 авгусында ойошторолған. Майҙаны — 5 783 км². Башҡортостандың Ейәнсура, Күгәрсен, Бөрйән, Баймаҡ, Хәйбулла райондары менән сиктәш.

Йылайыр районы
Зилаирский район

Герб Флаг (аңлатма)
Ил	Рәсәй
Төрө	муниципаль район
Урынлашҡан урыны	Башҡортостан
Берләштерә	13 ауыл биләмәһе
Идари үҙәге	Йылайыр ауылы
Барлыҡҡа килеүе	20 август 1930 йыл
Муниципаль район башлығы	Фәтҡуллин Илгиз Лирман улы
Хакимиәт башлығы	Нәҙерғолов Ғәли Яхъя улы
Рәсми телдәр	башҡортса, урыҫ
Халҡы (2016)	↘15 111[1] (0.37 %, 54 урын)
Тығыҙлығы	2.62 кеше/км²
Милли тәркибе	башҡорттар, урыҫтар, татарҙар, сыуаштар
Дини тәркибе	мосолмандар, православ
Аланы	5774 км² (2 урын)
Ваҡыт бүлкәте	MSK+2 (UTC+6)
Машина номерҙары коды	02, 102
Рәсми сайты
ОКАТО	80 227 000 000

Район үҙәге — Йылайыр ауылы. Республиканың баш ҡалаһы Өфөнән 410 км, Сибай ҡалаһындағы тимер юл станцияһынан 135 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1930 30 304 1939 30 648 [2][3] 1959 28 277 [4][3] 1970 25 830 [5][3] 1979 21 558 [6][3] Йыл Халыҡ һаны 1989 18 704 [7][3] 2002 18 939 [8][3] 2008 16 962 [9] 2009 16 762 [10] 2010 16 590 [11] Йыл Халыҡ һаны 2012 16 212 [12] 2013 15 877 [13] 2014 15 478 [14] 2015 15 163 [15] 2016 15 079 [16] Йыл Халыҡ һаны 2017 14 923 [17] 2018 14 894 [18] 2019 15 115 [19] 2021 15 087 [20]

Райондың 14 муниципаль ауыл берәмеге 57 ауылды берләштерә. Иң ҙур ауылдар: Йылайыр (5861 кеше йәшәй), Юлдыбай (1910 кеше), Ҡананикольский (990 кеше), Матрай (967 кеше), Яманһаҙ (833 кеше). Һабыр (596 кеше).

Милли составы

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ һанын иҫәпкә алыу мәғлүмәттәре буйынса: башҡорттар — 56,5 %, урыҫтар — 36,2 %, татарҙар — 3,2 %, сыуаштар — 2,8 %, башҡа милләттәр — 1,3 %^[21].

Билдәле шәхестәре

• Александр Бурзянцев (19.10.1928—25.05.1997), рәссам, 1958 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1989), БАССР-ҙың халыҡ (1979) рәссамы һәм Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1986). Яңы Преображенка утарынан.
• Аҡназаров Зәкәриә Шәрәфетдин улы(22.08.1924—2.04.2000), совет комсомол, партия һәм дәүләт эшмәкәре. 1962—1986 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Рәйесе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. СССР Юғары Советының 6—9‑сы, РСФСР Юғары Советының 10—11‑се, БАССР Юғары Советының 4—11‑се саҡырылыштары депутаты. 1966—1971 йылдарҙа КПСС‑тың Үҙәк ревизия комиссияһы ағзаһы. Ике Ленин (1971, 1984), Октябрь Революцияһы (1981), ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1957, 1966) һәм Халыҡтар дуҫлығы (1974) ордендары кавалеры.
• Айытҡолов Азат Миңлеғәле улы (27.01.1956), ҡурайсы, педагог, Рәсәйҙең атҡаҙанған (1998), Башҡортостандың халыҡ артисы (1991), ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитетының Ғәлимов Сәләм исемендәге (1990) һәм Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы (2000) лауреаты.
• Бикбулатов Фәрит Хәйбулла улы(8.08.1936—26.11.2016), башҡорт йырсыһы. 1968—1989 йылдарҙа Башҡортостан дәүләт телерадиокомпанияһы хеҙмәткәре (диктор, мөхәррир, музыкаль тапшырыуҙар бүлегенең өлкән мөхәррире). Башҡорт АССР-ының халыҡ (1986) артисы. Өфө ҡалаһының почётлы гражданы (2005).

тулы исемлек  

• Вәлиев Фәрит Абдулла улы (21.06.1952), ғалим-химик‑органик. Химия фәндәре докторы (1997), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001). Рәсәйҙең Дәүләт премияһы (1992) һәм Ленин комсомолы (1986) премияһы лауреаты.
• Валявин Геннадий Георгиевич (25.12.1938), ғалим—инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1987). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1996), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1979). Йылайыр ауылынан^[22].
• Дилмөхәмәтов Ишмулла Ишҡәле улы (15.09.1928—19.10.1984), башҡорт актёры, ҡурайсы, йырсы һәм композитор. РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1975), Башҡорт АССР-ының халыҡ (1973) артисы.
• Дилмөхәмәтов Сәйфулла Ишҡәле улы (1.02.1932—27.08.2004), ҡурайсы, Башҡорт АССР-ының атҡаҙан мәҙәниәт хеҙмәткәре, «Халыҡ музыка ҡоралы — ҡурай эшләү оҫтаһы» тигән исемгә лайыҡ булған (1987), СССР ВДНХ-һы миҙалы кавалеры.
• Дилмөхәмәтова Шәүрә Ишмулла ҡыҙы (1961), Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры артисы. Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1996),Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы (1991). Ишмулла Дилмөхәмәтовтың ҡыҙы.
• Камалов Азат Әхмәҙулла улы (1 декабрь 1937 йыл — 24 апрель 2007 йыл), Совет һәм Рәсәй филологы, башҡорт тел белгесе, филология фәндәре докторы, башҡорт топонимикаһы өлкәһендәге белгес.
• Нәҙерғолов Миңлеғәли Хөсәйен улы(7 октябрь 1953 йыл), башҡорт әҙәбиәте белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (2010). 2003 йылдан Башҡортостандың Яҙыусылар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007), Ғәли Соҡорой исемендәге премия лауреаты (2013).
• Тапаҡов Хәйҙәр Ниғәмәт улы(20 февраль 1955 йыл), башҡорт прозаигы.1999 йылдан Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың яҙыусылар Союзы ағзаһы. «Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» (2005), «Йыл уҡытыусыһы» (2007), «Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы» (2007), Сибай ҡалаһының Рамаҙан Өмөтбаев исемендәге премия лауреаты (2010).
• Тереғолова Зәкиә Сәғәҙәт ҡыҙы (2.07.1943), табип-ғалим (терапевт, токсиколог, профпатолог), юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1994), профессор (1995). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1996), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1983). Суртанүҙәк ауылынан^[23].
• Хачин Георгий Андреевич (15.03.1915—2.05.1978), Халхин-Гол йылғаһы буйындағы ҡораллы бәрелештәрҙә, Совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы, орудие тоҫҡаусыһы, өлкән сержант. Советтар Союзы Геройы (1943). Ҡананикольский ауылынан.
• Шиятов Степан Григорьевич (24.12.1933), ғалим-эколог. Биология фәндәре докторы (1981), профессор (1997). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998). Рәсәй Фәндәр Академияһының академик В. Н. Сукачёв исемендәге премияһы лауреаты (2008). Владимир-Николаев утарынан^[24].
• Әбсәләмов Мөслим Бәхтейәр улы(12 июнь 1932 йыл — 5 июль 2009 йыл), уҡытыусы, прозаик һәм публицист. 1992 йылдан БР Яҙыусылар Союзы ағзаһы.БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1983).Юлдыбай урта мәктәбендә мемориал таҡта ҡуйылған (2012 йыл).
• Ярлыҡапов Абрар Бәҙретдин улы (12.07.1942), дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим-иҡтисадсы. Юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (1997), профессор (2007). Халыҡтар Дуҫлығы (1988) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Матрай ауылынан.
• Ярмуллин Азат Шакирйән улы(4 ноябрь 1975 йыл), журналист, тарихсы. 2004 йылдан Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы. Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты (2010).
• Ярмуллин Сәлмән Шакирйән улы(24 сентябрь 1969 йыл), журналист, 1991 йылдан Журналистар союзы ағзаһы. 2006 йылдан «Аманат» журналының баш мөхәррире. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2018). Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2009) һәм мәғариф отличнигы (2009). Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы (1998) һәм Шәйехзада Бабич исемендәге республика йәштәр дәүләт премияһы (2005) лауреаты.

География

Район территорияһы Бараҡал, Йылайыр һәм Оло Эйек (юғары ағымы) йылғаларының каньон рәүешендәге үҙәндәре менән киҫелеп бѳткән Йылайыр платоһы сиктәрендә урынлашҡан. Файҙалы ҡаҙылмалары: Йылайыр ятҡылығында — балсыҡ, Юлдыбай ятҡылығында — балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом, Үрге Сәлимдә — ҡыҙыл балсыҡ, Исҡужала — тѳҙѳлѳш таштары. Юлаҡ кварц (Новотроицкта), марганец (Йылайыр ауылы эргәһендә) ятҡылыҡтары һәм ваҡ һибелмә алтын ятҡылыҡтарының барлығы билдәле.

Климаты

Климаты — континенталь, дымлылығы етәрлек түгел. Районда таралған ҡайын ҡатыш ҡарағай урмандар, райондың кѳнбайыш сигендә имән урмандарына әйләнә. Тупраҡ — тау ҡара тупрағы, тау-урман ҡара һәм һоро тупраҡтар, кѳнсығышта — ябай ҡара тупраҡ. Тәбиғәт ҡомартҡылары иҫәбенә Ҡыҙҙар-Биргән ауылы эргәһендәге 600 йыллыҡ ҡарағастар керетелгән.

Иҡтисады

Район иҡтисады аграр һәм урман сәнәғәте характерына эйә. Ауыл хужалығы ерҙәре 143,2 мең гектар биләй, йәки бөтә район территорияһының 24,8 %, һѳрѳлгән ерҙәр — 56,8, сабынлыҡтар — 38,6, кѳтѳүлектәр — 47,8. Урмандар 333,0 мең га ер биләй (район территорияһының 57,6 %) һәм 53434,5 м³ үҙағас запасына эйә. Быларҙың иҫәбендә ѳлгѳргән һәм ҡартайған йомшаҡ япраҡлы ағастар күпселектә.

Транспорт, мәғариф һәм мәҙәниәт

Район территорияһынан Cибай-Ира, Юлдыбай-Аҡъяр автомобиль юлдары үтә, аэропорт эшләй. Районда 2 профессиональ училище, 48 дөйөм белем биреү мәктәбе, шуның иҫәбендә 13 урта мәктәп; 20 китапхана, 43 мәҙәниәт йорто, район үҙәк һәм 2 тармаҡ хәстәханаһы бар. Урыҫса «Зилаирские огни» һәм башҡортса «Ауыл уттары» гәзиттәре сыға.