Халыҡ-ара берәмектәр системаһы

Халыҡ-ара берәмектәр системаһы, СИ (франц. Le Système International d’Unités, SI) — физик дәүмәлдәрҙең системаһы, метрик системаһының хәҙерге варианты. СИ донъялағы иң киң файҙаланылған берәмектәр системаһы булып тора, ул көндәлек тормоштала, фәндәлә һәм техникала ҡулланыла. Хәҙерге заманда СИ донъяның күпселек илдәрендә төп берәмектәр системаһы тип ҡабул ителгән, хатта көндәлек тормошта традицон берәмек булған илдәрҙә лә техникала ҡулланыла. Бик аҙ булған бындай дәүләттәрҙә (мәҫәлән, АҠШта) традицион берәмектәр шундай уҡ ҮС берәмектәре менән билдәле коэффициентҡа бәйләп үҙгәртелә.

Халыҡ-ара берәмектәр системаһының тулы рәсми тасуирламаһы аңлатмалары менән бергә СИ Брошюраһының (франц. Brochure SI, ингл. The SI Brochure) ғәмәлдәге редакцияһында һәм уның Өҫтәмәләрендә була. Уны Халыҡ-ара үлсәм һәм үлсәү бюроһы баҫтыра һәм үҙенең рәсми сайтында урынлаштыра^[1][2]. СИ Брошюраһы 1970 йылдан алып баҫыла, 1985 йылдан алып француз һәм инглиз телдәрендә сыға, бер нисә икенсе телдәргә тәржемә ителгән, әммә рәсми тип француз телендәге текст һанала.

Метрик системаға күсеү датаһы. Ҡара төҫ менән СИ системаһын төп йәки берҙән-бер тип ҡабул итмәгән илдәр (АҠШ, Либерия, Мьянма)

Дөйөм мәғлүмәттәр

Халыҡ-ара берәмектәр системаһы (СИ) — Халыҡ-ара үлсәмдәр системаһында нигеҙләнгән, атамалары һәм билдәләре менән бергә, тағы ла приставкалар йыйылмаһы һәм уларҙың атамалары һәм билдәләре уларҙы файҙаланыу ҡағиҙәләре менән бергә Үлсәм һәм үлсәү буйынса генераль конференцияһында (CGPM) ҡабул ителгән берәмектәр системаһы.

— Халыҡ-ара метрология буйынса һүҙлек^[3]

1960 йылда XI Үлсәм һәм үлсәү буйынса генераль конференцияһында СИ ҡабул ителгән, ҡайһы бер артабанғы конференциялар Халыҡ-ара берәмектәр системаһына үҙгәртеүҙәр индерәләр.

СИ ете төп һәм уларҙан барлыҡҡа килгән физик үлсәмдәрҙән (артабан — берәмектәр), тағы ла приставкалар йыйылмаһы тора. Берәмектәргә стандарт ҡыҫҡартыу билдәләре һәм физик үлсәмдәрҙән барлыҡҡа килгәндәргә яҙыу ҡағиҙәләре ҡабул ителгән.

Төп берәмектәр: килограмм, метр, секунд, ампер, кельвин, моль һәм кандела. СИ сиктәрендә был берәмектәрҙең бойондороҡһоҙ үлсәмлеге бар тип һанала, йәки төп берәмектәр башҡаларҙан килеп сыға алмаҫҡа тейеш була.

Уларҙан барлыҡҡа килгән берәмектәр төп алгебраик эштәр — ҡабатлау һәм бүлеү ярҙамында барлыҡҡа киләләр. Быларҙың ҡайһылары өсөн СИ айырым исем бирә (мәҫәлән, радиан).

Приставкаларҙы берәмектәр алдында ҡулланырға мөмкин, улар берәмекте билдәле бөтөн һанға ҡабатлау йәки бүлеү кәрәклеген (10 һанын дәрәжәгә күтәреүҙе) аңлата. Мәҫәлән, «кило» приставкаһы 1000-гә ҡабатлауҙы аңлата (километр = 1000 метр). СИ приставкаларын унарлы приставкалар тип атайҙар.

Берәмектәрҙең атамалары һәм билдәләре

Километрҙың халыҡ-ара билдәләүе һәм СИ приставкаһы ҡулланылған Ҡытайҙағы юл күрһәткесе

Халыҡ-ара документтарға ярашлы (СИ Брошюраһы, ISO 80000, Халыҡ-ара метрологик һүҙлек^[3]), СИ берәмектәренең атамалары һәм билдәләре була. Берәмектәрҙең атамалары төрлө телдәрҙә төрлөсә яҙылыуы һәм уҡылыуы мөмкин, мәҫәлән: франц. kilogramme, ингл. kilogram, порт. quilograma, болг. килограм, юнан. χιλιόγραμμο, ҡыт. 千克, япон. キログラム. Таблицала халыҡ-ара документтарҙа күрһәтелгән француз һәм инглиз атамалары бирелгән. ҮС Брошюраһына ярашлы берәмек билдәләре ҡыҫҡартыуҙар түгел, ә математик объекттары (франц. entités mathématiques, ингл. mathematical entities) булып торалар. Улар ISO 80000 халыҡ-ара фәнни символикаға инәләр һәм телгә буйһонмайҙар, мәҫәлән: kg. Халыҡ-ара берәмектәр менән файҙаланғанда латин алфавиты, айырым осраҡтарҙа грек хәрефтәре йәки махсус символдар ҡулланыла.

Әммә постсовет аралығында (БДБ, БДБ-2, Грузия) һәм кириллица нигеҙендә алфавиты булған Монголияла, халыҡ-ара билдәләр менән берлектә (ысынында — улар урынына) милли атамаларҙа нигеҙләнгән билдәләр ҡулланыла: «килограмм» — кг, груз. კილოგრამი — კგ әзерб. kiloqram — kq.

Рәсәйҙә ГОСТ 8.417—2002 эшләй, уға ярашлы СИ берәмектәрен мотлаҡ рәүештә файҙаланыу ҡаралған^[4].

Тарих

1889 йылдан алып 1960 йылға тиклем ҡулланылған метрҙың халыҡ-ара эталоны

Бөйөк француз инҡилабынан һуң француз ғалимдары менән төҙөлгән Үлсәмдәрҙең метрик системаһының үҫеше булып СИ тора. Метрик системаһы индереүгә тиклем берәмектр бер-береһенә буйһонмайынса һайланғандар, шунлыҡтан бер берәмектән икенсе берәмеккә күсеүҙе иҫәәпләү ауырға төшкән. Тағы ла төрлө урындарҙа төрлө берәмекте ҡулланғандар, ҡайһы берҙә бер үк атама менән. Метрик система уңайлы һәм берҙәм үлсәм һәм үлсәү системаһы булып торорға тейеш булған.

1799 йылда Францияла оҙонлоҡто (метр) һәм масса (килограмм) берәмектәрен үлсәр өсөн ике эталон етештерелгән^[5].

СИ берәмектәре

СИ берәмектәренең атамалары бәләкәй хәреф менән яҙыла, башҡа ҡыҫҡартыуҙарҙан айырмалы рәүештә, уларҙан һуң нөктә ҡуйылмай.

Төп берәмектәр

Дәүмәл		Берәмек
Атама	Үлсәмдең символы	Атама		Билдәләү
		башҡортса	французса/инглизсә	башҡортса	халыҡ-ара
Оҙонлоҡ	L	метр	mètre/metre	м	m
Масса	M	килограмм[К 1]	kilogramme/kilogram	кг	kg
Ваҡыт	T	секунд	seconde/second	с	s
Ток көсө	I	ампер	ampère/ampere	А	A
Термодинамик температура	Θ	кельвин	kelvin	К	K
Матдәнең һаны	N	моль	mole	моль	mol
Яҡтылыҡ көсө	J	кандела	candela	кд	cd

Яһалма берәмектәр

Махсус атамалары һәм билдәләре булған яһалма берәмектәр

Дәүмәл	Берәмек		Билдәләү		Төп берәмектәр аша сығарылышы
	башҡортса	француз/инглиз атамаһы	башҡортса	халыҡ-ара
Яҫы мөйөш	радиан[6]	radian	рад	rad	м·м−1 = 1
Есемле мөйөш	стерадиан	steradian	ср	sr	м2·м−2 = 1
Цельсий температураһы[К 2]	Цельсий градусы	degré Celsius/degree Celsius	°C	°C	K
Йышлыҡ	герц	hertz	Гц	Hz	с−1
Көс	ньютон	newton	Н	N	кг·м·c−2
Энергия	джоуль	joule	Дж	J	Н·м = кг·м2·c−2
Ҡеүәтлелек	ватт	watt	Вт	W	Дж/с = кг·м2·c−3
Баҫым	паскаль	pascal	Па	Pa	Н/м2 = кг·м−1·с−2
Яҡтылыҡ ағымы	люмен	lumen	лм	lm	кд·ср
Яҡтыртыулыҡ	люкс	lux	лк	lx	лм/м² = кд·ср/м²
Электрик заряд	кулон	coulomb	Кл	C	А·с
Потенциалдар айырмаһы	вольт	volt	В	V	Дж/Кл = кг·м2·с−3·А−1
Ҡаршылыҡ	ом	ohm	Ом	Ω	В/А = кг·м2·с−3·А−2
Электрһыйымлыҡ	фарад	farad	Ф	F	Кл/В = с4·А2·кг−1·м−2
Магнит ағымы	вебер	weber	Вб	Wb	кг·м2·с−2·А−1
Магнит индукцияһы	тесла	tesla	Тл	T	Вб/м2 = кг·с−2·А−1
Индуктивлыҡ	генри	henry	Гн	H	кг·м2·с−2·А−2
Электр үткәреүсәнлек	сименс	siemens	См	S	Ом−1 = с3·А2·кг−1·м−2
Радиоактив сығанаҡтың әүҙемлеге	беккерель	becquerel	Бк	Bq	с−1
Ион нурланышының һеңгән дозаһы	грей	gray	Гр	Gy	Дж/кг = м²/c²
Ион нурланышының эффектив дозаһы	зиверт	sievert	Зв	Sv	Дж/кг = м²/c²
Катализатор әүҙемлеге	катал	katal	кат	kat	моль/с

СИ-ға инмәгән берәмектәр

Ҡайһы бер СИ-ға инмәгән берәмектәрҙе, Үлсәм һәм үлсәү буйынса генераль конференцияһы ҡарарына ярашлы, СИ менән берлектә рөхсәт ителә.

Берәмек	Француз​/​инглиз атамаһы	Билдә		СИ берәмегендә дәүмәл
		русса/башҡортса	халыҡ-ара
минут	minute	мин	min	60 с
сәғәт	heure/hour	ч/сәғ	h	60 мин = 3600 с
тәүлек	jour/day	сут/тәү	d	24 ч = 86 400 с
мөйөш градусы	degré/degree	°	°	(π/180) рад
мөйөш минутаһы	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
мөйөш секундаһы	seconde​/​second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
литр	litre	л	l, L	1/1000 м³
тонна	tonne	т	t	1000 кг
непер	neper	Нп	Np	үлсәмһеҙ
бел	bel	Б	B	үлсәмһеҙ
электронвольт	electronvolt	эВ	eV	≈1,602 177 33·10−19 Дж
массаның атом берәмеге, дальтон	unité de masse atomique unifiée, dalton​/​unified atomic mass unit, dalton	а. е. м./ м. а. б.	u, Da	≈1,660 540 2·10−27 кг
астрономик берәмек	unité astronomique​/​astronomical unit	а. е./ а. б.	au	149 597 870 700 м (точно)[7][2]
диңгеҙ миле	mille marin​/​nautical mile	миля	M[К 3]	1852 м (точно)
узел	nœud/knot	уз	kn[К 3]	1 морская миля в час = (1852/3600) м/с
ар	are	а	a	10² м²
гектар	hectare	га	ha	104 м²
бар	bar	бар	bar	105 Па
ангстрем	ångström	Å	Å	10−10 м
барн	barn	б	b	10−28 м²

Быларҙан башҡа, ГОСТ 8.417-2002 артабанғы берәмектәрҙе ҡулланырға рөхсәт итә: град, яҡтылыҡ йылы, парсек, диоптрия, киловатт-сәғ, вольт-ампер, вар, ампер-сәғ, карат, текс, гал, секундҡа әйләнеш, минутҡа әйләнеш. Тағы ла сағыштырмаса һәм логарифмлы дәүмәлдәренең берәмектәрен ҡулланырға рөхсәт ителә: процент, промилле, миллион өлөшө, фон, октава, декада. Киң таралыу алған ваҡыт берәмектәрендә файҙаланыу мөмкин: мәҫәлән, аҙна, ай, йыл, быуат, мең йыллыҡ.