Әбйәлил районы

Әбйәлил районы (рус. Абзелиловский район) — Башҡортостан Урал аръяғының урта өлөшөн биләй, Силәбе өлкәһе менән сиктәш. 1930 йылда ойошторолған. Майҙаны 4289 км². Район үҙәге — Асҡар ауылы. 2010 йылда районда 45,8 мең кеше йәшәгән (1970 — 40,5, 1979 — 38,3, 1989 — 39,5, 1995 — 40,5). Халҡының уртаса тығыҙлығы — 1 км²-ға 9 кешенән ашыу. Күпселек башҡорттар һәм урыҫтар. Районда 91 ауыл бар, шулар араһынан иң ҙурҙары Асҡар (1989 — 5,3 мең кеше), Ҡыҙыл Башҡортостан (2,0 мең) һәм Сиҙәм ауылы (1,7 мең).

Әбйәлил районы
Әбйәлил районы
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	20 август 1930
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәк	Асҡар[1]
Административ-территориаль берәмек	Башҡортостан Республикаһы
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d] һәм YEKT
Халыҡ һаны	45 551 кеше (2010)[2][3]
Идари бүлектәре	Асҡар ауыл Советы (Әбйәлил районы), Амангилде ауыл советы (Әбйәлил районы), Байым ауыл советы, Буранғол ауыл советы (Әбйәлил районы), Гусев ауыл советы, Дәүләт ауыл Советы, Ҡырҙас ауыл советы, Красная Башкирия ауыл Советы (Әбйәлил районы), Рауил ауыл Советы (Әбйәлил районы), Ташбулат ауыл Советы, Таштимер ауыл Советы (Әбйәлил районы), Хәлил ауыл Советы (Әбйәлил районы), Хәмит ауыл Советы (Әбйәлил районы) һәм Йәнгел ауыл Советы (Әбйәлил районы)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	521 метр
Сиктәш	Учалы районы, Белорет районы, Бөрйән районы, Баймаҡ районы һәм Силәбе өлкәһе
Майҙан	4288 км²
Рәсми сайт	abzelil.bashkortostan.ru
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Abzelilovsky District[d]
Әбйәлил районы Викимилектә

Географияһы

Район ерҙәренең көнсығыш өлөшө — тигеҙлек-дала, көнбайыш — таулы-урманлы. Таулы-урманлы зонаһы 600—1000 м бейеклектәге Уралтау, Ирәндек һәм төньяҡта уларҙың дауамы булған Ҡырҡтытау (иң бейек урыны — Ҡараташ тауы, 1117 м) һырттарынан тора. Ирәндек һәм Ҡырҡтытау түбәләрендә, юғары битләүҙәрендә урыны-урыны менән ҡайынлыҡтар һәм ҡарағай, ҡарағаслыҡтар осрай. Битләүҙәр — ҡатҡан йоҡа ҡара тупраҡлы, ә тигеҙлектәр — һелтеһеҙ уңдырышлы ҡара тупраҡлы. Уралтау һыртында ҡайын ҡатыш ҡарағай һәм ҡайын ҡатыш ҡарағас урманы үҫә, ерҙең өҫкө ҡатламы һоро урман һәм көлһыу тупраҡ менән ҡапланған. Райондың көнсығыш өлөшөндә эреле-ваҡлы убалар теҙмәһенән торған, Яйыҡ йылғаһы үҙәне яғына иңкеүләнгән тигеҙлек ятауылы Был яҡтағы бейеклек 350—400 м тирәһе. Тирә-яғы төрлө үлән ҡатыш ҡылған үҫкән уңдырышлы һәм ғәҙәттәге ҡара тупраҡлы далалалар.

Һаҡмар йылғаһы башы, Әбйәлил районы.

Район территорияһына Азия ҡитғаһынан килгән континенталь һауа ағымы тәьҫир итә.

Ҡыш көнө баҫыу өҫтөндәге ҡарҙы осороп алып китә торған һепертмә бурандар йыш була, ә йәй көндәрендә көньяҡтан йыш ҡына эҫе ҡоро елдәр иҫә. Таулы-урманлы урындарҙа климат артыҡ ҡоро түгел. Йылға селтәре Яйыҡтың уң ҡушылдыҡтары булған Оло Ҡыҙыл, Кесе Ҡыҙыл, Йәнгел йылғаларынан тора. Райондың таулы-урманлы көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Яйыҡтың ҙур ҡушылдығы Һаҡмар йылғаһы башлана.

Тау буйы дала зонаһының ҡалҡыулыҡтар араһындағы түбән урынында күлдәр урынлашҡан (Мулдаҡ, Мауыҙҙы, Атауҙы, Ҡарабалыҡты, Суртанды, Сыбаркүл һ.б.). Ҡайһы берҙәренең төбөндә шифалы ләм ятҡылыҡтары бар. Район территорияһында Орсоҡ һәм Дарыулы йылғалары үҙәнендә һибелмә, ә Ярлыҡап ауылы эргәһендә рудалы алтын бар; төньяҡ өлөшөндә марганецрудаһы ятҡылыҡтары (Ниязғол, Йәлембәт, Күсем) табылған; ҡуйы ҡыҙыл, алһыу ҡыҙыл, ҡараһыу шәмәхә төҫөндәге һәм башҡа төр йәшмәнең өҫкә сығып ятҡан урындары билдәле. Урындағы ихтыяждарҙы ҡәнәғәтләндереү өсөн Ҡолоҡас туф, брекчияһы (ваҡ таш алыу), Тупаҡ балсыҡ ятҡылығы һәм Красная Башкирия ҡыҙыл балсыҡ ятҡылығы (кирбес етештереү өсөн), шулай уҡ Йәнгел эзбизташ ятҡылығы эшкәртелә, Мауыҙҙы һәм шифалы ләме булған Мулдаҡ күлдәре тәбиғәт ҡомартҡылары булып иҫәпләнә.

Иҡтисад

Әбйәлил районы — ауыл хужалығы районы. Ауыл хужалығы биләмәләре 208,5 мең га (район майҙ-ның 48,6 %, шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 118,0, көтөүлектәр — 70,2, сабынлыҡтар — 20,2 мең га. Райондың дала зонаһында — яҙғы бойҙай (күберәк көслө һәм ҡаты сорттар), ҡарабойҙай үҫтереү; һөт-ит малсылығы, һарыҡсылыҡ, сусҡасылыҡ; тау-урман зонаһында һөт-ит мал-ғы, ит-йөн һарыҡсылығы, тибен йылҡысылығы, яҙғы бойҙай, ужым арышы һәм һоло үҫтереү төп тармаҡтар булып тора. Әбйәлил урман хужалығының 121,3 мең га майҙанында 17504 мең м³ үҙағас, шул иҫәптән 8215 мең м³ ылыҫлы ағас бар. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтенә ҡараған бәләкәйерәк предприятиелар (Асҡарҙағы он тартыу комб-ты һәм май заводы), төҙ. материалдары произв-һы бар.

Район територияһы аша Магнитогорск—Белорет—Ҡарлыман, Магнитогорск—Сибай тимер юлдары, Аҡъяр—Сибай—Асҡар—Сермән, Булгаково— Белорет—Магнитогорск автомобиль юлдары үтә. «Красная Башкирия» совхозы территорияһында Магнитогорск аэропорты урынлашҡан.

Социаль-мәҙәни өлкә

Районда 74 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 28 урта мәктәп; Таштимер ауыл хужалығы ПУ, 32 дөйөм китапхана, 77 клуб учреждениеһы, үҙәк район һәм 7 участка дауаханаһы эшләй. Асҡар ауылында тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейы, Күсем ауылыда Советтар Союзы Геройы Таһир Күсимов музейы асылған.

Урыҫ һәм башҡорт телдәрендә «Абзелил» — «Осҡон» гәзите сыға.

Мауыҙҙы күле буйында ләм менән дауалай торған «Яҡтыкүл» шифаханаһы һәм «Ҡараташ» шифахана-профилакторийы урынлашҡан.

Билдәле шәхестәр

• Вәлиев Хәйҙәр Арыҫлан улы (20.03.1959), дәүләт, ауыл хужалығы һәм юғары мәктәп эшмәкәре, ғалим-хоҡуҡ һәм сәйәсәт белгесе. 2011 йылдан Башҡортостан Республикаһының Үҙәк һайлау комиссияһы рәйесе. Юридик фәндәр кандидаты (2006), сәйәсәт фәндәре докторы (2011). Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Салауат Юлаев ордены кавалеры. Тәпән ауылынан^[4].
• Зөлҡәрнәев Тәлғәт Рәхимйән улы (1.09.1943), гигиенист-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1999), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2003), Рәсәй Федерацияһының һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2000). Әбделмәмбәт ауылынан^[5].
• Мәғәфүров Ҡадир Барый улы (6.04.1949), ғалим-биолог, иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1998), профессор (2007). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004). Рәхмәт ауылынан^[6].
• Мәһәҙиева Бибикамал Мәһәҙи ҡыҙы (1.03.1914—22.02.1990), театр актёры. 1954 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған артисы (1964). Асҡар ауылынан^[7].
• Өмөтбаев Вил Ғайса улы (18.02.1938), ғалим-тау инженеры. Техник фәндәре докторы (1997), профессор (2003). Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1985), Рәсәй Федерацияһының Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1998). Асҡар ауылынан^[8].
• Рыҫҡолов Ғәббәс Шәйхислам улы (3.03.1894—8.12.1937), Беренсе донъя, граждандар һуғышы һәм 1920 йылдағы совет-поляк һуғыштарында ҡатнашыусы. 1919—1920 йылдарҙа Муса Мортазиндың Башҡорт айырым кавалерия бригадаһының эскадрон командиры. 1931—1935 йылдарҙа Әбйәлил, Учалы һәм Мәсетле район Советтары башҡарма комитеттары рәйесе. Георгий тәреһе һәм Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры. Сәйәси золом ҡорбаны. Ярлыҡап ауылынан^[9].
• Фазылов Хатип Сәрүәр улы (25.04.1960), Рәсәйҙең (2012) һәм Башҡортостандың (2001) атҡаҙанған рәссамы. Яңауыл ауылынан^[10].

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1939 33 128 [11][3] 1959 35 538 [12][3] 1968 36 750 [13] 1970 39 545 [14][3] 1979 37 902 [15][3] Йыл Халыҡ һаны 1989 38 856 [16][3] 2002 43 262 [17][3] 2008 44 979 [18] 2009 45 296 [19] 2010 45 551 [2][3] Йыл Халыҡ һаны 2012 45 484 [20] 2013 45 227 [21] 2014 45 042 [22] 2015 44 795 [23] 2016 44 888 [24] Йыл Халыҡ һаны 2017 44 962 [25] 2019 45 037 [26] 2021 45 300 [27]

Халыҡ иҫәбе
2002[28]	2008[29]	2009[30]	2010[31]	2012[32]	2013[33]	2014[34]
43 262	↗44 979	↗45 296	↗45 551	↘45 484	↘45 227	↘45 042
2015[35]	2016[36]
↘44 795	↗44 921

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

2010

2016

Милли составы

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ һанын иҫәпкә алыу мәғлүмәттәре буйынса: башҡорттар — 88,6 %, урыҫтар — 8,6 %, татарҙар — 1,6 %, башка — 1,2 %^[37].

Ер-һыу атамалары

• Әбйәлил районы Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы^[38]