Дунай

Дуна́й (рум. Dunărea, мадьярса  Duna, нем. Donau, сер. Дунав, словак. Dunaj, болг. Дунав, хорв. Dunav, укр. Дунай, лат. Danubius, Danuvius, бор. грек. Ίστρος) — оҙонлоғо буйынса Европала (Волганан ҡала) икенсе урында торған, «интернациональ» йылға^[1], Европа берлеге биләмәһендә иң оҙон йылға. Оҙонлоғо — 2960^[2] км.

Дунай
рум. Dunărea, венг. Duna, нем. Donau, серб. Дунав, словак. Dunaj, болг. Дунав, хорв. Dunav, укр. Дунай
Дунай в Будапеште (вид с горы Геллерта)
Характеристика
Оҙонлоғо	2960 км
Бассейн	817 000 км²
Һыу сығымы	6700 м³/с
Һыу ағымы
Инеше	ҡушылған йылғалар: Бригах менән Брег
· Урынлашыуы	Германия
· Бейеклеге	678 м
· Координаталар	47°57′04″ с. ш. 8°31′14″ в. д.HGЯO
Тамағы	Ҡара диңгеҙ
· Урынлашыуы	Румыния һәм Украина
· Бейеклеге	0 м
· Координаталар	45°13′19″ с. ш. 29°44′36″ в. д.HGЯO
Йылға ауышлығы	0,237 м/км
Урынлашыуы
Һыу бассейны	Ҡара диңгеҙ
Илдәр	Германия,  Австрия,  Словакия,  Венгрия,  Хорватия,  Сербия,  Болгария,  Румыния,  Молдова,  Украина
инеше тамағы
Дунай Викимилектә

Йылға башы Германияның Шварцвальд тауҙарынан башлана. Артабан ул ун дәүләттең биләмәһенән аға йәки сигенән үтә. Германия, Австрия, Словакия, Венгрия, Хорватия, Сербия, Болгария, Румыния, Молдавия һәм Украина дәүләттәренән ағып ҡайһы бер илдәрҙең баш ҡалалары янынан уҙа: Вена, Братислава, Будапешт һәм Белград^[3].

Дунайҙың һыу бассейны туғыҙ дәүләттең биләмәһен эсенә ала^[3]. Дунай Румыния һәм Украина биләмәләрендә Дунай дельтаһы яһап Ҡара диңгеҙгә ҡоя. Румыния өлөшө ЮНЕСКО тарафынан бөтә донъя мираҫы объекттары составына индерелгән.

Этимология

Урыҫса атамаһының килеп сығышы праслав. *Dunajь, гот. *Dōnawi кельт теле аша килеп кергән Dānuvius^[4]. Поляк ғалимы Ян Розвадовский күҙаллауынса *Dunajь тип тәүҙә славян халыҡтары Днепрҙы атаған.(быны Беларусь һәм украин фольклоры буйынса белеп була)^[5]. К. Мошинский был күҙаллауҙы хуплай һәм славян халыҡтарының бер өлөшө күсеп килгән ваҡытта ошо исем алынғандыр, ти *Dunavъ/*Dunavь^[6].Т. Лер-Сплавинский Мошинскийға ҡаршы фекерҙә, ул Дунай тип тиҫтәләгән йылға барлығын күрһәтә һәм польша, украин һөйләштәрендә был һүҙ оло һыу тигән мәғәнә бирә, ти ибһе теле *d^hounā^[7]. В. Н. Топоров һәм О. Н. Трубачёв «Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья» тигән хеҙмәттәрендә Лера-Сплавинскийҙың һөҙөмтәләренә иғтибар бүленмәгән. Тик славян ерҙәрендә аталған «Дунаец» гидронимы булараҡ ҡына билдәләп үтелгән^[8], за что данную работу подверг критике З. Голомб^[9].*

Ҡушылдыҡтары

Дунай бассейны асимметрик формаға эйә. Уның уң яры яғы һыу йыйыуҙың кесе өлөшө булып тора (майҙандың 44 % өлөшө һыуын йыя). Әммә Дунайҙың уң яғы бассейндың гидрографик селтәрен барлыҡҡа килтерә. Ҡушылдыҡтар ҙурлығы яғынан бер тигеҙ кимәлдә, уларҙың күбеһенең инеше Альп һәм Карпат тауҙарынан башлана. Венгрия Урта Дунай уйһыулыҡтарында бөтөнләй юҡ.

Тауҙарҙан баш алған Дунай ҡушылдыҡтары тау йылғаһы характерында, шәп аға. Тигеҙлектәргә сыҡҡас, башҡа йылғалар кеүек тыныслана.

Дунайҙың һыу режимына тәьҫир итеүсе йылғалар таблицала күрһәтелгән.

Дунайҙың төп ҡушылдыҡтары^[10]

Атамаһы	Дунайға ҡушылған урыны (яр)	Алыҫлығы (тамағынан алып) км	Йылға биләмәләре аша ағып үткән илдәр (инешенән алып)	Оҙонлоғо км
Иллер	уң	~	Германия	163
Лех	уң	~	Австрия,  Германия	265
Изар	уң	2281,7	Германия	283
Инн	уң	2225,2	Швейцария,  Австрия,  Германия	525
Энс	уң	2111,8	Австрия	255
Морава	һул	1880,3	Чехия,  Словакия,  Австрия	380
Раба	уң	1794,0	Австрия,  Венгрия	398
Ваг	һул	1765,8	Словакия	402
Грон	һул	1716,0	Словакия	289
Ипель	Һул	1708,2	Словакия,  Венгрия	233
Драва	уң	1382,5	Италия,  Австрия,  Словения,  Венгрия,  Хорватия	720
Тиса	һул	1214,5	Румыния,  Украина,  Словакия,  Венгрия,  Сербия	966
Сава	уң	1170,0	Словения,  Хорватия,  Босния һәм Герцеговина,  Сербия	940
Морава	уң	1104,5	Сербия	563
Искыр	уң	637,3	Болгария	368
Сирет	һул	155,2	Украина,  Румыния	726
Прут	һул	134,0	Украина,  Молдова,  Румыния	950

Иҫкәрмәләр

1. Малая советская энциклопедия / под ред. В. Введенского. — М., 1959. — Т. 3. — С. 741. — 1277 с.
2. Кравчук П. А. Рекорды природы. — Л.: Эрудит, 1993. — 216 с. — 60 000 экз. — ISBN 5-7707-2044-1.
3. Countries of the Danube River Basin  (билдәһеҙ). International Commission for the protection of the Danube River. Дата обращения: 13 ноябрь 2010. Архивировано 9 март 2013 года.
4. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Прогресс. — М., 1964—1973. — Т. 1. — С. 552-553.
5. Rozwadowski J. Studia nad nazwami wód słowiańskich. — Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1948. — С. 251.
6. Moszyński K. Pierwotny zasiąg języka prasłowiańskiego. — Wrocław — Kraków: Zakład narodowy imienia Ossolińskich — Wydawnictwo PAN, 1957. — С. 153.
7. Lehr-Spławiński T. O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian. — Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1946. — С. 73-75.
8. Трубачёв О. Н. Труды по этимологии. — М.: Рукописные памятники Древней Руси, 2009. — Т. 4. — С. 317. — ISBN 978-5-9551-0324-2.
9. Gołąb Z. O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych. — Kraków: Universitas, 2004. — С. 213-215. — ISBN 83-242-0528-4.
10. Дунайская Комиссия. Общие сведения о реке Дунай.

Әҙәбиәт

• Дунай // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Давид Э. Портнер. «Пещеры». — «Слово». — (Что есть что).
• Максаковский В. П. Дунай (рус.). — М.: Географгиз, 1959. — 56 с. — (Рассказы о природе). — 30 000 экз.
• Ҡалып:ГИ
• Сапожников І. В. Матеріали з історичної географії та етнографії дельти Дунаю: (до 170- річчя скасування Задунайської Січі) (укр.) / Буго-Дністровська експедиція ІА НАН України, Перша українська гімназія, ПП «Пєтро Екзотик». — Іллічівськ, 1998. — 72 с. — ISBN 966-95448-3-1.