Маршалл Утрауҙары
From Wikipedia, the free encyclopedia
Маршалл Утрауҙары (марш. Ṃajeḷ[1]), рәсми рәүештә Маршалл Утрауҙары Республикаһы (марш. Aolepān Aorōkin Ṃajeḷ, ингл. Republic of the Marshall Islands) — Микронезиялағы Тымыҡ океан дәүләте, Америка Ҡушма Штаттары менән ассоциациялана. Көнбайышта һәм көньяҡ-көнбайышта Микронезия Федератив Штаттары, көньяҡта Кирибати һыуҙары, ҡалған өлөшөндә Тымыҡ океандың асыҡ диңгеҙе менән сиктәш. Яр буйы һыҙатының оҙонлоғо — 370,4 км. Маршалл Утрауҙары Республикаһы Маршалл утрауҙары архипелагының Ралик һәм Ратак сылбырынан торған 29 атолында һәм 5 утрауында урынлашҡан. Дөйөм ҡоро ер майҙаны — 181,3 км²; лагуналар менән ҡапланған майҙан — 11 673 км². Маршалл Утрауҙарында 2018 йылдың ноябренә ҡарата 57 045 кеше йәшәй[2]. Баш ҡалаһы — Маджуро.
| |||||
| Девиз: «Jepilpilin ke ejukaan (Дөйөм тырышлыҡ менән ҡаҙаныш, маршал)» | |||||
| Гимн: «Forever Marshall Islands» | |||||
 | |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 21 октябрь 1986 ( АҠШ менән ирекле ассоциация) | ||||
| Рәсми телдәр | инглизсә һәм маршалл теле[d] | ||||
| Баш ҡала | Маджуро | ||||
| Эре ҡалалар | Маджуро | ||||
| Идара итеү төрө | Республика | ||||
| Президент
Вице-президент | Кристофер Лоик | ||||
| Территория • Бөтәһе | 213 181 км² | ||||
| Халыҡ • Һаны (2008) • Халыҡ тығыҙлығы | 56 429 чел. (205) 326 чел./км² | ||||
| Валюта | |||||
| Интернет-домен | .mh | ||||
| Код ISO | MH | ||||
| МОК коды | MHL | ||||
| Телефон коды | +692 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | 12 | ||||
Европалылар күргән беренсе утрау Бокак атолы, уны 1526 йылда испан диңгеҙҙә йөҙөүсеһе Алонсо де Саласар аса. Артабан Маршалл Утрауҙары сиратлап төрлө колониаль державалар территорияһына әүерелә: 1886 йылда — Германия, 1914 йылда — Япония (ул Беренсе донъя һуғышынан һуң да утрауҙар менән Милләттәр Лигаһы мандаты аҫтында идара итеүен дауам итә), 1947 йылда — Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ҡарамағындағы АҠШ етәкселегендәге территория составына индерелә. Дәүләт булараҡ Маршалл Утрауҙары 1983 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Тымыҡ океан утрауҙары биләмәһен бүлеү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. 1986 йылдан утрауҙар АҠШ менән «ирекле бәйләнештә» тора. Маршалл Утрауҙары Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы һәм Тымыҡ океан берләшмәһе ағзаһы булып тора[3].
Маршалл утрауҙары британ капитаны Джон Маршалл хөрмәтенә атала[3] (шулай уҡ Уильям Маршалл булараҡ билдәле[4]. Ул капитан Томас Гилберт (уның хөрмәтенә күрше утрауҙар атала) менән бергә 1788 йылда тотҡондарҙы Яңы Көньяҡ Уэльсҡа алып барғанда архипелагты тикшерә[4].
Дөйөм география
Маршалл Утрауҙары — Тымыҡ океанда экваторҙан төньяҡтараҡ урынлашҡан атоллдар һәм утрауҙар тупланмаһы. Илдең баш ҡалаһы Маджуро АҠШ-тың Гавайи штатының административ үҙәге Гонолулу ҡалаһынан көнбайышҡа табан 3438 км алыҫлыҡта, Японияның баш ҡалаһы Токионан көньяҡ-көнсығышҡа табан 3701 км һәм Төньяҡ Мариана утрауҙарының баш ҡалаһы Сайпан ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 3241 км алыҫлыҡта урынлашҡан[5]. Иң яҡын архипелагтар — Каролина утрауҙары (улар Федератив Микронезия штаттарына ҡарай һәм Маршалл Утрауҙарынан көньяҡ-көнбайыштараҡ урынлашҡан) һәм көньяҡ-көнсығышта ятҡан, Кирибати Республикаһына ҡараған Гилберт утрауҙары[6].
Маршалл Утрауҙарының ҡоро ер майҙаны ни бары 181,3 км² тәшкил итә, шул уҡ ваҡытта лагуналар биләгән майҙан — 11 673 км²[7]. Ил 29 атолл һәм 5 алыҫ утрауҙа урынлашҡан, улар ике төркөмгә бүленә: Ралик сылбырындағы 18 утрау (маршалл теленән «ҡояш байышы»[8]) һәм Ратак сылбырындағы 16 утрау (йәки Радак; маршалл теленән тәржемә ителгән «ҡояш сығышы»[8]). Ике сылбыр ҙа бер-береһенән яҡынса 250 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан һәм төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа табан 1200 саҡрым самаһы һуҙыла[6]. Иң мөһим утрауҙар — Кваджалейн һәм Маджуро атолдары. Маршалл утрауҙары Республикаһының иң ҙур утрауы — Кваджалейн шулай уҡ донъялағы иң ҙур лагуналы атолл булып тора[6][9]. Илдең иң юғары нөктәһе Ликиеп атолындә урынлашҡан, ул — 10 метр[7].
Маршалл Утрауҙары Республикаһының иң төньяҡ утрауы — Ратак сылбырындағы Бокак утрауы (йәки Таонги), ул бәхәсле Уэйк атолынән төньяҡ-көнбайышҡа табан 280 км алыҫлыҡта урынлашҡан, әлеге ваҡытта ул АҠШ хакимиәте аҫтында. Маршал утрауҙарының иң көньяҡ утрауы — Эбон атоле, иң көнбайышы — Уджеланг (улар икеһе лә Ралик сылбырында урынлашҡан), иң көнсығышы — Ратак сылбырындағы Нокс.
Маршал утрауҙарының тарихы тураһында аҙ билдәле. Утрауға 2000 йыл самаһы элек Көньяҡ-Көнсығыш Азиянан сыҡҡан кешеләр барып ултырған, тип фараз ителә.
Европалылар күргән тәүге утрау — 1526 йылда Испания диңгеҙҙә йөҙөүсе Алонсо де Саласар асҡан Бокак атоле. Шулай ҙа архипелаг 1788 йылға тиклем атамаһыҙ була. Шул ваҡытта утрауҙар британ капитаны Джон Маршалл тарафынан яңынан табыла һәм уның исеме менән атала. Һуңынан Маршал утрауҙары янынан күп дәүләттәрҙең суднолары йөҙөп үтә, ләкин уларҙың береһе лә аннексия маҡсатында территориаль дәғүәләр белдермәй. 1860-сы йылдарҙа утрауҙарға Германиянан тәүге күскенселәр килә башлай. Был йылдарҙа немец сауҙа компаниялары копра һәм башҡа тауарҙар менән сауҙа итеү өсөн тотош бер селтәр булдыра. 1885 йылда архипелаг, Испания дәғүәләренә ҡарамаҫтан, Германия империяһы тарафынан аннексиялана. Империя исеменән идара итеү менән Гамбургтан Джалуит компанияһы идара итә.
Беренсе донъя һуғышы ваҡытында, 1914 йылдың сентябрендә Япония, Маршалл утрауҙарын да индереп, Микронезияның Германияға ҡараған өлөшөн биләй. Шул ваҡыттан алып, утрауҙар Икенсе донъя һуғышы ваҡытында американдар архипелагты баҫып алғанға тиклем, Япония контролендә була. 1920 йылдан Маршалл утрауы менән Япония Милләттәр лигаһы мандаты буйынса идара итә.
АҠШ армияһы утрауҙы ҡыҫҡа ваҡытҡа оккупациялағандан һуң, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Маршал утрауҙарын Тымыҡ океан утрауҙары биләмәһе сифатында идара итеүҙе ышанып тапшыра. Тиҙҙән Кваджалейн атоллында АҠШ-тың стратегик хәрби базаһы барлыҡҡа килә, унан 1946 йылдан 1958 йылға тиклем Бикини һәм Эниветок атолдәрендә ядро ҡоралын һынауҙы контролдә тотоу тормошҡа ашырыла.
1979 йылда архипелаг сикләнгән автономия ала, ә 1986 йылда АҠШ менән Ирекле ассоциация тураһында килешеү төҙөлә, уға ярашлы АҠШ Маршалл утрауҙары Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон таный. Республика, үҙ сиратында, АҠШ хәрбиҙәренә илдә булыу хоҡуғын бирә; шулай уҡ бөтә хәрби базалар ҙа һаҡланып ҡала. Илде һаҡлау Америка Ҡушма Штаттарының бурысына әүерелә. 1990 йылда БМО Маршалл утрауҙарының бойондороҡһоҙлоғон таный.
Ассоциация тураһындағы килешеүҙең мөҙҙәте 2001 йылдың сентябрендә тамамлана. Ике йыллыҡ һөйләшеүҙәрҙән һуң, 2003 йылда контракт оҙайтыла.
Тымыҡ океан утрауҙары биләмәһенең барлыҡҡа килеү йылдарында Маршалл утрауҙары бер округты тәшкил итә[10].
Әлеге ваҡытта Маршалл утрауҙары 33 муниципалитетҡа бүленгән: Аилингинаэ, Аилинглапалап, Аилук, Арно, Аур, Бикар, Бикини, Бокак, Вото, Джабат, Джалуит, Джемо, Кили, Кваджалейн, Лаэ, Либ, Ликиеп, Маджуро, Меджит, Мили, Наморик, Наму, Ронгелап, Ронгерик, Така, Уджаэ, Уджеланг, Утирик, Эбон, Эниветок, Эрикуб[11]. Дүрт округ үҙәгенең, Маджуро, Эбейе, Джалуит һәм Вотяктың, урындағы үҙидара органдарының һайлау советы, мэры, тәғәйенләнгән чиновниктары һәм урындағы полицияһы булған урындағы үҙидара органдары бар[12].
| № | Муниципалитеттың атамаһы | Код ISO 3166-2 |
Халҡы, кеше (2011) |
Майҙаны, км² |
Тығыҙлыҡ, кеше/км² |
Маршалл Утрауҙары муниципалитеттары |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Аилингинаэ | — | — | 2,80 | — |  |
| 2 | Аилинглапалап | MH-ALL | 1729 | 14,69 | 117,70 | |
| 3 | Аилук | MH-ALK | 339 | 5,36 | 63,25 | |
| 4 | Арно | MH-ARN | 1794 | 12,95 | 138,53 | |
| 5 | Аур | MH-AUR | 499 | 5,62 | 88,79 | |
| 6 | Бикар | — | — | 0,49 | — | |
| 7 | Бикини | — | 9 | 6,01 | 1,50 | |
| 8 | Бокак | — | — | 3,24 | — | |
| 9 | Вото | MH-WTH | 97 | 4,33 | 22,40 | |
| 10 | Вотье | MH-WTJ | 859 | 8,18 | 105,01 | |
| 11 | Джабат | MH-JAB | 84 | 0,57 | 147,37 | |
| 12 | Джалуит | MH-JAL | 1788 | 11,34 | 157,67 | |
| 13 | Джемо | — | — | 0,16 | — | |
| 14 | Кили | MH-KIL | 548 | 0,93 | 589,25 | |
| 15 | Кваджалейн | MH-KWA | 11 408 | 16,39 | 696,03 | |
| 16 | Лаэ | MH-LAE | 347 | 1,45 | 239,31 | |
| 17 | Либ | MH-LIB | 155 | 0,93 | 166,67 | |
| 18 | Ликиеп | MH-LIK | 401 | 10,26 | 39,08 | |
| 19 | Маджуро | MH-MAJ | 27 797 | 9,71 | 2862,72 | |
| 20 | Малоэлап | MH-MAL | 682 | 9,82 | 69,45 | |
| 21 | Меджит | MH-MEJ | 348 | 1,86 | 187,10 | |
| 22 | Мили | MH-MIL | 738 | 15,93 | 46,33 | |
| 23 | Наморик | MH-NMK | 508 | 2,77 | 183,39 | |
| 24 | Наму | MH-NMU | 780 | 6,27 | 124,40 | |
| 25 | Ронгелап | MH-RON | 79 | 7,95 | 9,94 | |
| 26 | Ронгерик | — | — | 1,68 | — | |
| 27 | Така | — | — | 0,57 | — | |
| 28 | Уджаэ | MH-UJA | 364 | 1,86 | 195,70 | |
| 29 | Уджеланг | — | — | 1,74 | — | |
| 30 | Утирик | MH-UTI | 435 | 2,43 | 179,01 | |
| 31 | Эбон | MH-EBO | 706 | 5,75 | 122,78 | |
| 32 | Эниветок | MH-ENI | 664 | 5,85 | 113,50 | |
| 33 | Эрикуб | — | — | 1,53 | — | |
| Маршалл Утрауҙары | MH | 53 158 | 181,42 | 293,01 | Карта |
Ҡалып:Graph:Chart
Һаны һәм урынлаштырыуы
| Маршалл Утрауҙарының халҡы[15] | ||
|---|---|---|
 | ||
| Халҡының структураһы | ||
| Халҡының һаны | 58 200 (2019) | |
| Халҡының тығыҙлығы | 293,01 (2011, халыҡ иҫәбен алыу) | |
| Уртаса йәш | дөйөм: 21 ирҙәр: 21 ҡатын-ҡыҙҙар: 20,9 (2008) | |
| Йәш структураһы | 0—14: 40 % 15—59: 56 % старше 60: 4 % (2011, халыҡ иҫәбен алыу) | |
| Ҡала халҡы нисбәте | 73,8 % (2011) | |
| Тыуым | ||
| Тыуымдың дөйөм коэффициенты | 3,68 ‰ (2008) | |
| Халыҡ һанының үҫеш темпы | 2,142 % (2008) | |
| Үлем | ||
| Балалар үлеме 1000 кешегә тыуған |
дөйөм: 26,36 ‰ (2008) малайҙар: 29,58 ‰ (2008) ҡыҙҙар: 22,98 ‰ (2008) | |
| 1000 кешегә ҡарата дөйөм үлем кеше |
дөйөм: 4,57 ‰ (2008) | |
Маршалл Утрауҙарында халыҡ иҫәбен беренсе рәсми алыу 1920 йылда үткәрелә. Ул ваҡытта утрауҙа 9800 кеше йәшәй[16]. 1958 йылға тиклем халыҡ һанының үҫеше әкрен бара, әммә 1958 йылдан алып 1967 йылға тиклем халыҡ һанының йыллыҡ үҫеше 3,4 %, ә артабан 4 %[16]. Әммә 1988—1989 йылдарҙа тыуым бик юғары булыуға ҡарамаҫтан, был күрһәткес 1,5 процентҡа тиклем түбәнәйә. Халыҡтың үҫеше кәмеү тенденцияһы халыҡтың сит илгә, иң элек Америка Ҡушма Штаттарына, күсенеүе сәбәпсе була. 1999 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса утрау халҡының йыллыҡ үҫеше шул уҡ кимәлдә 1,5 %[17], ә 2008 йыл баһаһы буйынса 2,1 процентҡа тиклем күтәрелә[7].
1999 йылдағы һуңғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Маршалл Утрауҙарында халыҡ һаны 50 840 кеше тәшкил итә[18], ә баш ҡалаһы Маджурола 25 000-дән ашыу кеше йәшәй[19]
1999 йылда Ратак сылбыры утрауҙарында 30 925 кеше һәм Ралик сылбыры утрауҙарында 19 915 кеше йәшәй[20]. Халыҡтың иң юғары тығыҙлығы Маджуро атолында була: км²-ға 6314 кеше. Иң түбәне — Бикини һәм Ронгелап атолдарында: км²-ға 6 кеше[21].
2011 йылдағы һуңғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Маршалл Утрауҙарында халыҡ һаны 53 158 кеше тәшкил итә[22].
Һуңғы йылдарҙа халыҡ алыҫ утрауҙарҙан илдең ҡалаларына, Маджуро атолындағы Маджуро ҡалаһына һәм Кваджалейн атолындағы Эбейеға күсенә[22]. Мәҫәлән, 1930 йылда Маджурола ни бары 753 кеше йәшәй, ә 2011 йылда 27 797 кеше (36,9 тапҡырға артҡан); 1930 йылда Эбейела — 19 кеше, 2011 йылда — 11 408 кеше (600,4 тапҡырға артҡан)[22]. Был ике утрауҙың да ресурстарына һәм ерҙәренә көсөргәнешлекте арттыра, яр буйы абразияһына килтерә, урындағы экосистемаларға кире йоғонто яһай, автохтон флора һәм фаунаның юҡҡа сығыуына булышлыҡ итә. Бөтә донъя океаны кимәленең һиҙелерлек күтәрелеүе йәки климаттың глобаль үҙгәреүе осрағында айырым утрауҙарҙа халыҡ һанының тупланыуы етди социаль һәм иҡтисади эҙемтәләргә килтереүе мөмкин.
Илдең алыҫ утрауҙарында, ҡалалар халҡының артыуы фонында халыҡ үҫеше 2011 йылда 1999 йыл менән сағыштырғанда ни бары Джалуит, Лаэ, Либ, Ронгелап, Утирик утрауҙарында күҙәтелә һәм 1 проценттан аҙыраҡ тәшкил итә, ә башҡа утрауҙарҙа халыҡ кәмей[22].
Дөйөм характеристика
| Маршалл Утрауҙары иҡтисады[15] | ||
|---|---|---|
 | ||
| Валюта | 1 АҠШ доллары (USD) = 100 цент | |
| Бюджет йылы | Календарь йыл | |
| Сауҙа ойошмалары | SPARTECA, БМО-ның сауҙа һәм үҫеш буйынса конференцияһы | |
| Статистика | ||
| Донъяла урыны) | 220-се (2001) | |
| Эске тулайым продукт | $115 млн (2001) | |
| Эске тулайым продукт үҫеше | 3,5 % (2005) | |
| Йән башына эске тулайым продукт | $2900 (2005) | |
| Инфляция | 3 % (2005) | |
| Эшсе көсө | 14 680 (2000) | |
| Эшһеҙлек | 30,9 % (2000) | |
| Халыҡ хужалығының төп тармаҡтары | хеҙмәттәр өлкәһе, ауыл хужалығы | |
| Сауҙа партнёрҙары | ||
| Экспорт | $9,1 млн (2000) | |
| Төп партнерҙар (экс.) | АҠШ, Япония, Австралия, Ҡытай | |
| Импорт | $54,7 млн (2000) | |
| төп партнерҙар (имп.) | АҠШ, Япония, Австралия, Яңы Зеландия, Сингапур, Фиджи, Ҡытай, Филиппин | |
| Дәүләт финанстары | ||
| Бюджет килемдәре | $42 млн (1999) | |
| Бюджет сығымдары | $40 млн (1999) | |
Маршалл утрауҙарындағы иҡтисади хәлде билдәләүсе характеристикалар Океанияның башҡа илдәренән бер нимәһе менән дә айырылмай: ҙур эксклюзив иҡтисади зона, сикләнгән тәбиғи ресурстар, донъяның төп баҙарҙарынан алыҫ тороу, юғары квалификациялы белгестәр етешмәүе[23]. Маршал Утрауҙарының иҡтисадында дәүләт бюджеты дефициты, түләү балансы һәм эске һаҡлыҡҡа йыйылған аҡса кимәленең түбән булыуы кеүек етди ҡыйынлыҡтар ҙа бар[24]. Ил Азия үҫеш банкыһы, АҠШ һәм донъяның башҡа илдәре бүлгән аҡсаға ныҡ бәйле. Шуға күрә Маршалл утрауҙарының дәүләт бюджетының күләме күп осраҡта сит ил финанс ярҙамы күләме менән билдәләнә[24].
Шуға ҡарамаҫтан, һуңғы йылдарҙа илдә, урындағы иҡтисадтың көсһөҙ яҡтары, тышҡы һәм башҡа факторҙарҙың кире йоғонтоһо һаҡланһа ла, сағыштырмаса иҡтисади тотороҡлоҡҡа өлгәшелде[25]. Маршалл Утрауҙарында эшлекле әүҙемлектең иң тотороҡло компоненттары булып дәүләт секторы һәм Кваджалейн атолындағы Рейган Һынау майҙансығының (АҠШ) финанс һәм иҡтисади килемдәре тора[25], ул шулай уҡ эре эш биреүсе булып тора (унда 1200 йылдан алып 1300-гә тиклем маршалл кешеһе эшләй[26]).
Һуңғы йылдарҙа шулай уҡ шәхси секторҙа ла ыңғай яҡҡа үҙгәрештәр күҙәтелә, әммә илдәге үҫешкән эшһеҙлек проблемаһын хәл итеү өсөн уның етерлек үҫеше юҡ. Дәүләт һәм шәхси секторҙар тышҡы баҙарҙағы тирбәлеүгә айырыуса һиҙгер булып ҡала: мәҫәлән, 2001 йылдың 11 сентябрендә Америка Ҡушма Штаттарында террористик акттан һәм 2001—2004 йылдарҙағы Азиялағы ҡош киҙеүе эпидемияһынан һуң утрауҙарҙа туристар һаны ҡырҡа кәмей; иҡтисадта тулыһынса ситтән индерелгән яғыулыҡҡа хаҡтарҙың үҫеше лә кире йоғонто яһай[25].
Маршалл утрауҙары хөкүмәте мәғлүмәттәре буйынса, 2007 йылда илдең ЭТП-һы яҡынса $149 млн тәшкил итә[27], ә йән башына ЭТП 2851 доллар тәшкил итә[27]. Утрауҙарҙың милли иҡтисади үҫеше бик тигеҙ түгел.
Маршалл утрауҙары иҡтисадының төп тармаҡтары булып хеҙмәтләндереү өлкәһе һәм ауыл хужалығы тора. Туризм — ил иҡтисадының динамик үҫешеүсе тармаҡтарының береһе.
2005 йыл баһаһы буйынса илдә инфляция кимәле 3 процент тәшкил итә[28].
Түбән һалымдар арҡаһында дәүләт оффшор зонаһы булып тора.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
