Раманізацыя беларускай мовы

Раманіза́цыя альбо запіс лацінскім пісьмом беларускага тэксту — сыстэма пісьма, прызначаная для трансьлітарацыі беларускай мовы з кірылічнага альфабэту ў лацінскі альфабэт.

Паводле сусьветнай практыкі, пры наяўнасьці ў пэўнай мове традыцыйнага лацінскага альфабэту ўсе ўласныя назвы (ня толькі геаграфічныя), якія належаць гэтай мове, мусяць нязьменна перадавацца ў лацінапісьмовай прасторы іншых моваў. Асобныя сыстэмы трансьлітарацыі (раманізацыі) ствараюцца толькі для тых моваў, якія гістарычна ня маюць лацінскага альфабэту^[1].

Праз шматгадовую расейскую акупацыю Беларусі ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі (этнацыду) беларусаў замест традыцыйнай гістарычнай лацінкі зьявілася некалькі мэтадаў раманізацыі беларускай мовы, якія розьняцца між сабою ўжываным зборам літараў і знакаў лацінскага пісьма, дадатковымі правіламі, сфэрамі выкарыстаньня, адназначнасьцю ператварэньня і іншымі фактарамі.

Асноўныя мэтады і стандарты

• Сыстэма BGN/PCGN — распрацаваная ў 1979 годзе, выкарыстоўваецца пераважна ў ЗША і Вялікабрытаніі для раманізацыі геаграфічных зьвестак
• «Міжнародная навуковая сыстэма», выкарыстоўваецца ў мовазнаўстве
• Сыстэма ALA-LC, распрацаваная ў 1997 годзе — выкарыстоўваецца Амэрыканскай асацыяцый бібліятэк і Бібліятэкай Кангрэсу ЗША
• Сыстэма ISO 9:1995, таксама ёсьць стандартам ГОСТ 7.79-2000 рэжыму Лукашэнкі для негеаграфічнай інфармацыі
• «Інструкцыя па трансьлітарацыі геаграфічных назваў Рэспублікі Беларусь літарамі лацінскага алфавіту» — стандарт трансьлітарацыі геаграфічных назваў, зацьверджаны Дзяржаўным камітэтам зямельных рэсурсаў, геадэзіі і картаграфіі ў 2000 годзе і рэкамэндаваны^[2] да ўжытку працоўнай групай у сфэры сыстэмаў раманізацыі Групы экспэртаў ААН па геаграфічных назвах (UNGEGN). Была значна перагледжаная ў 2007 годзе і 2023 годзе (у бок набліжэньня да расейскага трансьліту).

Параўнальная табліца пэўных сыстэмаў раманізацыі беларускіх літараў

Кірыліца	Мовазнаўчая[а 1]	ALA-LC	BGN/PCGN	ISO 9	Нацыянальны-2000	Bielarulacinka[а 2]
А а	a	a	a	a	a
Б б	b	b	b	b	b
В в	v	v	v	v	v
Г г	h	h	h	g	h
Ґ ґ	g	g	-	g̀	-
Д д	d	d	d	d	d
Дж дж	dž	dz͡h	dzh	dž	dž
Дз дз	dz	dz	dz	dz	dz
Е е	e	e	ye	e	ie, je
Ё ё	ë	i͡o	yo	ë	io, jo
Ж ж	ž	z͡h	zh	ž	ž
З з	z	z	z	z	z
І і	i	i	i	ì	i
Й й	j	ĭ	y	j	j
К к	k	k	k	k	k
Л л	l	l	l	l	l	l
М м	m	m	m	m	m
Н н	n	n	n	n	n
О о	o	o	o	o	o
П п	p	p	p	p	p
Р р	r	r	r	r	r
С с	s	s	s	s	s
Т т	t	t	t	t	t
У у	u	u	u	u	u	u
Ў ў	ŭ (w)	ŭ	w	ǔ	ú
Ф ф	f	f	f	f	f
Х х	x (ch)	kh	kh	h	ch
Ц ц	c	ts	ts	c	c
Ч ч	č	ch	ch	č	č
Ш ш	š	sh	sh	š	š
’	-	-	-	’	-	-
Ы ы	y	y	y	y	y
Ь ь	′	′	-	′	’
Э э	è	ė	e	è	e
Ю ю	ju	i͡u	yu	û	iu, ju
Я я	ja	i͡a	ya	â	ia, ja	ia, ja
У дужках ( ) падаюцца старыя варыянты Для е, ё, ю, я дыграфы je, jo, ju, ja выкарыстоўваюцца ў пачатку словаў, пасьля галосных, апострафа, разьдзяляльнага мяккага знаку (ь) або у нескладовага (ў)

Прыклады выкарыстаньня

Кірыліца	Беларусь	Магілёў	сям’я
Лацінка	Biełaruś	Mahiloǔ	siamja
BGN/PCGN	Byelarus	Mahilyow	syamya
Мовазнаўчы	Belarus′	Mahilëŭ	sjamja
ALA-LC	Belarus′	Mahili͡oŭ	si͡ami͡a
ISO 9	Belarus′	Magìlëǔ	sâm’â
Нацыянальны-2000[lower-alpha 1]	Bielarus’	Mahilioú	siamja
Нацыянальны-2007	Bielaruś	Mahilioŭ	siamja
Bielarulacinka	Bielaruś	Mahilioŭ	siamja
Slavik-1 Bielaruś	Bielaruś	Mahiliou̯	siamja

Глядзіце таксама

• Лацінка
• Трансьлітарацыя
• Спрошчаная сыстэма раманізацыі баўгарскай мовы

Заўвагі

1. Для е, ё, ю, я дыграфы je, jo, ju, ja выкарыстоўваюцца на пачатку словаў, пасьля галосных, апострафа, разьдзяляльнага мяккага знаку (ь) або у нескладовага (ў).

Крыніцы

1. Вячорка В. І кірыліца, і лацінка нам не чужыя, Радыё Свабода, 27 кастрычніка 2017 г.
2. National System of Geographic Names Transmission into Roman Alphabet in Belarus, Ninth United Nations Conference on the Standardization of Geographical Names New York , 21 — 30 August 2007

Вонкавыя спасылкі

• Аддзел ААН па статыстыцы і геаграфічных назвах United Nations Statistics Division, Geographical Names (анг.)
• L.L. Ivanov. Romanization of Belarusian: The 2010 Streamlined System.  (анг.)