Дабрародны Ян Дубарог

«Дабрародны Ян Дубарог» (па-польску: Urodzony Jan Dęboróg) — першая буйная ліра-эпічная паэма (гутарка)^[1] Уладзіслава Сыракомлі. Прызнаецца за найлепшы твор пісьменьніка^[2].

Дабрародны Ян Дубарог
па-польску: Urodzony Jan Dęboróg
Першае выданьне
Жанр:	Паэма Гутарка
Аўтар:	Уладзіслаў Сыракомля
Мова арыгіналу:	польская
Год напісаньня:	1850
Публікацыя:	1854
Асобнае выданьне:	1854
Выдавецтва:	Маўрыцы Вольф
Колькасьць старонак:	131

Ёсьць таксама варыянты назвы «Дабрародны Ян Дэмбарог» (пер. Уладзімера Мархеля)^[1], «Радавіты шляхціч Ян Дэмбарог» (пер. Кастуся Цьвіркі)^[3], «Ян з роду Дубарог» (пер. Жанны Некрашэвіч-Кароткай)^[4]. Поўная назва твору: «Ян з роду Дубарог, гісторыя яго роду, галавы і сэрца, расказаная ім самім і зарыфмаваная» (па-польску: Urodzony Jan Dęboróg, dzieje jego rodu, głowy i serca, przez niego samego opowiadane, a rytmem spisane)^[4].

Паэма стваралася на працягу 1847—1850 гадоў у Залуччы. Чытаючы яе гасьцям у 1848 годзе Сыракомля прызнаў твор нудным і кінуў яго ў камін, тады нехта з гасьцей хутка дастаў адтуль паэму і прасіў творцу працягнуць працу над ёй^[5]. У 1855 годзе ўжо ў Барэйкаўшчыне паэт дапісаў эпілёг да другога выданьня. У пасьмяротным дзесяцітомным зборы твораў ёсьць зьвесткі пра працу над некаторымі часткамі ўжо ў 1846 годзе.^[1]

Твор прысьвячаўся Вацлаву Пшыбыльскаму і Адаму Старчэўскаму^[1]. Пры жыцьці паэта, паэма выходзіла двойчы — у 1854 (Санкт-Пецярбург і Магілёў)^[6] і 1855 (Вільня)^[7] гадах. У 1880 г. у Варшаве выйшла выданьне з ілюстрацыямі Міхала Эльвіры Андрыёлі^[8].

Зьмест

Уступ да паэмы («Przedśpiewek do litewskiego czytelnika») нагадвае экспазіцыю «Радзівіліяды» (1592) Яна Радвана, выкарыстоўваецца прыём «нэгатыўнага прыпадабненьня» дзеля праслаўленьня роднае зямлі, якім потым актыўна стануць карыстацца збольшага беларускамоўныя аўтары^[4].

Некаторыя ўрыўкі твору пісаліся на аснове ўспамінаў зь дзяцінства^[9].

Крытыка

Жанна Некрашэвіч-Кароткая адзначае:^[10]

На зьмену валенродаўска-сапліцаўскаму самаахвярнаму змагару Адама Міцкевіча прыходзіць новы герой — такі, як адукаваны і высакародны Ян з роду Дубарог. Ён не апанаваны жаданьнем ісьці на бітву, але займае актыўную жыцьцёвую пазыцыю і (у многім дзякуючы намаганьням ксяндза дэфінітара) аказваецца ўнутрана падрыхтаваным да штодзённай карпатлівай працы — як духоўнай, так і фізычнай. Гэты герой, незалежна ад свайго сацыяльнага статусу, шчыра адданы роднай зямлі і імкнецца быць карысным ёй, найбольш цэніць грамадзянскі дабрабыт і добрасуседзкія адносіны суайчыньнікаў, традыцыі продкаў і сямейныя каштоўнасьці — усё тое, у чым вялікі паэт бачыў аснову самазахаваньня беларускага народу.

На думку Юльяна Кжыжаноўскага Сыракомля «пераносіў ідэі „Пана Тадэвуша“ на ўзровень даступны жыхарам літоўскіх і беларускіх мястэчкаў ды засьценкаў»^[11].

Францішак Беляк адзначае стылёвую блізкасьць паэмы Сыракомлі да «Ўспамінаў Сапліцы» Генрыка Жавускага^[12].

На думку Тадэвуша Піні, гэта адна з найпрыгажэйшых польскіх гутарак^[13].

Беларускі філолаг Леў Цьвяткоў пісаў:^[14]

Паэма «Urodzony Jan Dęboróg» дае нам вельмі дакладны малюнак Беларусі, яе прыроды, жыхарства, звычаяў, нават некаторых забабонаў. Пасьля «Пана Тадэвуша» гэта другая эпапэя Беларусі, другая беларуская Адысэя.

Пераклады

У 1879 годзе ў Маскве выйшаў зборнік выбраных твораў Сыракомлі ў перакладзе на расейскую, дзе быў зьмешчаны і «Дабрародны Ян Дубарог» у перакладзе Ліядора Пальміна^[15].

У 1918 годзе ў № 31 «Вольная Беларусь» апублікавала ананімны беларускі пераклад уступу да паэмы пад загалоўкам «Літва». Той жа ўрывак на беларускую мову пераклаў Уладзімер Мархель^[16] і Кастусь Цьвірка^[3].

У культуры

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч у вершаваным польскамоўным апавядаьнні «Літаратарскія клопаты» (пер. Пятра Бітэля) адзначаў:^[17]

	Калі ж і ўбачыш мо дзе ў сьвеце модным Ці «Хатку ў лесе» ці то «Дэмбарога». Яны ня рушаны, клянуся Богам! Лісты нат неразрэзаны ў ніводным. На прасьцячкоў тут пастка: хай не баюць, Што песьняроў сваіх паны ня знаюць.

Арцём Вярыга-Дарэўскі ў сваім вершы «Ліцьвінам, якія запісаліся ў мой Альбом на развітанне» (1858) пісаў:^[18]

	Дамбарог няхай жывець Пакуль мы не аджывём, Кус хлеба няхай плывець, А мы зь нім паплывём.