Ельня

Е́льня — места ў Расеі, на рацэ Дзясьне. Адміністрацыйны цэнтар Ельнянскага раёну Смаленскай вобласьці. Насельніцтва на 2017 год — 9168 чалавек. Знаходзіцца за 82 км на паўднёвы ўсход ад Смаленску, чыгуначная станцыя на лініі Смаленск — Сухінічы, вузел аўтамабільных дарог.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ельня (неадназначнасьць).

Ельня лац. Jelnia
рас. Ельня
Чыгуначная станцыя
Герб Ельні Сьцяг Ельні
Першыя згадкі:	1150
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Смаленская
Муніцыпальны раён:	Ельнянскі
Плошча:	15 км²
Вышыня:	230 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼7911 чал. (2024)[1]
Тэлефонны код:	+7 48146
Паштовы індэкс:	216330
Геаграфічныя каардынаты:	54°34′0″ пн. ш. 33°10′0″ у. д.
Ельня на мапе Расеі Ельня
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ельня — места гістарычнай Смаленшчыны, на этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Гісторыя

Раньнія часы

Упершыню Ельня ўпамінаецца ў канцы XII — пачатку XIII стагодзьдзя, калі яна ўваходзіла ў склад Смаленскага княства.

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай

У 1404 годзе Ельня далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. Пад 1447 годам яна ўпамінаецца як вёска Дварэцкай воласьці. У 1500 годзе па бітве на Вядрошы маскоўскія войскі ўзялі тут у палон Канстантына Астроскага^[2]. У 1507 годзе пасля вялікага князя Жыгімонта Старога запатрабавалі ад маскоўскага гаспадара Васіля Іванавіча вяртаньня ўсіх «Літоўскіх гарадоў, валасьцей, земляў, вод...», сярод якіх упаміналася Ельня.

У 1552 годзе Ельня трапіла пад уладу Маскоўскай дзяржаы. У 1618 годзе места вярнулася ў склад Вялікага Княства Літоўскага, дзе ўвайшло ў Смаленскі павет Смаленскага ваяводзтва.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхара Ельні ліцьвінам: «старец Манасия сказал: родом литвин^[a], Смоленского уезду, государевы волости Ельни» (1674 год)^[5].

З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе Ельню захапілі маскоўскія войскі.

Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі

Згодна з Андрусаўскім замірэньнем 1667 году Ельня апынулася ў складзе Маскоўскай дзяржавы. За маскоўскай гаспадыняй Кацярынай II яна стала «царскім сялом», жыхары якога пастаўлялі ласёў на патрэбы палац. У 1776 годзе Ельня зноў стала местам, цэнтрам павету Смаленскай губэрні. 10 кастрычніка 1780 году ўлады даравалі месту герб «у срэбным полі тры зялёныя яліны»^[6].

Паводле афіцыйных зьвестак за 1866 год, беларусы складалі 84,74% насельніцтва Ельнянскага павету, «сумесь беларусаў і расейцаў» — 10,71%^[7]. У канцы XIX ст. у Ельні было 565 дамоў, дзеялі 2 цэрквы, працавалі расейскія трохклясная меская і жаночая прыходзкая вучэльні.

Паводле этнаграфічнага дасьледаваньня пачатку XX стагодзьдзя, жыхароў правабярэжжа ракі Ўгры (бярэ пачатак у вёсцы Бабічах за 25 км на паўднёвы ўсход ад Ельні) называлі «літвой»^[b][9].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ельня абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, дзе стала цэнтрам павету («падраёну») Смаленскага раёну^[10]. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У Другую сусьветную вайну з 19 ліпеня 1941 да 30 жніўня 1943 году Ельня знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1863 год — 3861 чал., у тым ліку 1 каталік^[11]
• XX стагодзьдзе: 1992 год — 9,5 тыс. чал.^[12]
• XXI стагодзьдзе: 2009 год — 9991 чал.; 2017 год — 9168 чал.

Эканоміка

Ільнозавод, прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Транспарт

Празь Ельню праходзіць рэгіянальная аўтамабільная дарога Р137: Сафонава (М1) — Дарагабуж — Ельня — Рослаў (А101).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Дзее Ельнянскі краязнаўчы музэй.

Славутасьці

• Гарадзішча
• Чыгуначная станцыя (канец XIX ст.)

Страчаная спадчына

• Царква Сьвятога Спаса (1792—1796)
• Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (1857)

Галерэя

• Краявіды Ельні
• 
  Рака Дзясна
• 
  Царква Сьвятога Ільлі
• 
  Капліца ў парку
• 
  Чыгуначная станцыя

Асобы

• Ёсіф Макоўскі (1918—1986) — савецкі вайсковец

Заўвагі

1. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[3] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[4]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
2. рас. «до сих пор еще левобережные приугорцы зовут заугорских Литвою»^[8]