Жытомір

Жытомір або Жытомер (па-ўкраінску: Житомир) — места на захадзе цэнтральнай часткі Ўкраіны, на рацэ Цецераве. Адміністрацыйны цэнтар Жытомірскай вобласьці і Жытомірскага раёну. Плошча 65 км². Насельніцтва на 2023 год — 260 000 чал.

Жытомір лац. Žytomir
укр. Житомир
Катэдральны касьцёл Сьвятой Сафіі
Герб Жытоміру Сьцяг Жытоміру
Першыя згадкі:	884
Магдэбурскае права:	1444
Краіна:	Украіна
Вобласьць:	Жытомірская
Мэр:	Сяргей Сухамлін[d][1]
Плошча:	65 км²
Вышыня:	221 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	▼ 267 363 чал. (2017)[2]
шчыльнасьць:	4113,28 чал./км² (2017)
нацыянальны склад:	украінцы – 82.9% расейцы – 10.3% палякі – 4.9% (2001)
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Тэлефонны код:	+380 412
Паштовыя індэксы:	10000—10499
КОАТУУ:	1810100000
Нумарны знак:	AM
Геаграфічныя каардынаты:	50°15′16″ пн. ш. 28°39′28″ у. д.
Жытомір на мапе Ўкраіны Жытомір
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
Жытомірская меская рада

Знаходзіцца за 131 км на захад ад Кіева. Вузел чыгуначных і аўтамабільных шляхоў.

Гісторыя

• 884: паводле паданьня, паселішча заснаваў дружыньнік князёў Аскольда ды Дзіра — Жытомір, які нібыта адмовіўся служыць Алегу, схаваўся ў лясох і пасяліўся на высокай скале каля сутоках рэчак Каменка і Цецераў.
• 1240: першы пісьмовы ўспамін пра Жытомір (паводле іншых зьвестак — у 1305 року^[3]) у зьвязку з ардынскай навалай.
• 1324: вялікі князь Гедымін далучыў Жытомір да Вялікага Княства Літоўскага.^[3]
• 2-я пал. XIV ст.: існаваў драўляны Жытомірскі замак.
• 1444: атрымаў Магдэбурскае права.
• 1471: цэнтар павету Кіеўскага ваяводзтва.
• 1520-я: у месьце паўстаў мураваны замак.
• 1569: згодна з умовамі Люблінскай уніі перайшоў да Каралеўства Польскага.
• 1572: у Жытоміры было 142 двары.
• 1596: атрымаў прывілей на два кірмашы.
• 1609: у Жытоміры было 246 дамоў мяшчанскіх і 16 шляхецкіх.^[4]
• 1634—1636: жытомірскі староста Я. Тышкевіч заснаваў тут кляштар кармэлітаў.
• 1648: места спустошылі казакі Б. Хмяльніцкага.
• 1686: сталіца Кіеўскага ваяводзтва, рэзыдэнцыя кіеўскіх біскупаў.
• 1724: у Жытоміры пачала сваю дзейнасьць місія езуітаў, пры якой працавала школа з клясамі граматыкі, сынтаксысу, паэтыкі і рыторыкі, курсы маральнай тэалёгіі, музычная бурса, бібліятэка, аптэка.^[4]
• 1735—1744: у месьце збудавалі катэдральны касьцёл, у 1761 року — бэрнардынскі кляштар.
• 1765: у Жытоміры было 285 будынкаў (у 1788 року — 288), дзейнічалі 5 храмаў (3 каталіцкія і 2 праваслаўныя).
• 1793: у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі.
• 1838: расейскія ўлады разабралі Жытомірскі касьцёл езуітаў.
• 1918: некалькі тыдняў у Жытоміры працаваў урад УНР.
• 1920: у складзе УССР.
• 1937: цэнтар вобласьці.
• 9 ліпеня 1941 — 13 лістапада 1944: знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

Насельніцтва

• 1861 — 40 564 чал.
• 1885 — 54 935 чал. (27 587 мужчынаў і 27 368 жанчын), зь іх паводле стану: 4245 шляхты; 62 праваслаўныя, 17 каталіцкіх, 5 эвангелісцкіх, 5 юдаісцкіх духоўных асобаў; 46 705 мяшчанаў, 815 сялянаў, 940 рэгулярнага войска, 2906 жаўнераў і іхных радзінаў, 175 іншаземцаў; паводле веры: 22 265 праваслаўных, 1002 раскольнікаў, 9337 рымска-каталікоў, 160 эвангелістаў, 33 чэскія гусіты, 22 111 юдаістаў, 27 магамэтанаў.^[5]
• 1891 — 69 785 чал., зь іх праваслаўных 23 500, раскольнікаў 1073, юдаістаў 24 062, рымска-каталікоў 9009.^[6]
• 1913 — 45 тыс. чал.
• 1939 — 92,9 тыс. чал.^[7]
• 1959 — 95 106 чал.
• 1971 — 167 тыс. чал.^[8]
• 1991 — 297,5 тыс. чал.^[9]
• 2001 — 284,2 тыс. чал.^[10]

Мова

Насельніцтва па роднай мове (2001)

украінская мова	расейская	польская	беларуская
83,18%	16,27%	0,10%	0,08%

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Падзяляецца на Каралеўскі і Багунскі раёны.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі (ВА «Электравымяральнік»; заводы: станкоў-аўтаматаў, побытавых прыбораў і інш.); заводы: хімічнага валакна, па перапрацоўцы лекавай расьліннай сыравіны; лёгкай (у тым ліку льнокамбінат), харчовай (мясной, кансэрвавай і інш.) прамысловасьці; мэблевы камбінат, фабрыка музычных інструмэнтаў і інш.

Славутасьці

Касьцёл езуітаў, не захаваўся

Да ліку гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў Жытоміру належаць:

• Воданапорная вежа (1897)
• Касьцёл Сьв. Яна з Дуклі (1842)
• Катэдральны касьцёл Сьв. Сафіі (1847)
• Катэдральны сабор Праабражэньня Гасподняга (1866—1874)
• Кляштар езуітаў (1724)
• Царква Сьв. Міхала (1856)
• Царква Ўзьвіжаньня Сьв. Крыжа (Музэй прыроды)
• Царква Ўсьпеньня Прасьв. Багародзіцы (Падольская, 1874)
• Якаўлеўская царква (1837)

Галерея

• 
  Касьцёл Сьв. Яна з Дуклі
• 
  Катэдральны сабор Праабражэньня Гасподняга
• 
  Царква Сьв. Міхала
• 
  Царква Ўзьвіжаньня Сьв. Крыжа
• 
  Музэй С. Каралёва
• 
  Рака Цецераў у Жытоміры
• 
  Камень з датай заснаваньня места
• 
  Дом, у якім жыў Юзэф Крашэўскі

Месты-сябры

• Мантана, Баўгарыя
• Кутаісі, Грузія

Асобы

• Ян Гамарнік (1894—1937) — савецкі вайскавод, дзяржаўны і партыйны дзяяч
• Яраслаў Дамброўскі (1836—1871) — польскі, расейскі ды францускі рэвалюцыянэр
• Сяргей Каралёў (1906—1966) — навуковец у галіне ракетабудаваньня і касманаўтыкі, канструктар
• Сьвятлана Курылёва (нар. 1928) — беларуская пісьменьніца, піша на расейскай мове
• Юзэф Ігнацы Крашэўскі (1812—1887) — беларускі і польскі пісьменьнік, гісторык і фальклярыст
• Сьвятаслаў Рыхтэр (1915—1997) — піяніст