Надзвычайнае становішча

Надзвычайнае становішча — прававое становішча, якое ўводзіцца ў сувязі з выключнымі абставінамі і дазваляе выкарыстаньне захадаў абароны ад пагрозы і падтрыманьня грамадзкага парадку. Можа ўводзіцца ў выглядзе стану аблогі і ваеннага становішча. Магчымасьць увядзеньня звычайна прадугледжваецца канстытуцыяй^[1]. Прадугледжвае ўскладаньне на грамадзянаў і юрыдычныя асобы дадатковых абавязкаў. Уводзіцца ў выпадку стыхійнага бедзтва, тэхналягічнага здарэньня, узброенага сутыкненьня і грамадзкага беспарадку^[2].

Танкі перагарадзілі дарогу ў Каіры падчас надзвычайнага становішча (Эгіпецкая рэвалюцыя 2011 году)

Беларусь

24 чэрвеня 2002 году А. Лукашэнка падпісаў Закон Рэспублікі Беларусь № 117-З «Аб надзвычайным становішчы». Паводле 1-га артыкула Закону, надзвычайнае становішча азначае часовы прававы парадак дзейнасьці ўстановаў і службовых асобаў, што дапускае прыпыненьне правоў і свабодаў асобаў і ўстановаў і ўскладаньне дадатковых абавязкаў на іх. Паводле 3-га артыкула, падставай для яго ўвядзеньня служыць:

• бедзтва, што выклікала чалавечыя ахвяры, шкоду прыроднаму асяродзьдзю і значныя матэрыяльныя страты, парушыла ўмовы жыцьцядзейнасьці насельніцтва і патрабуе правядзеньня шырокай і безадкладнай выратавальнай працы.
• гвалт з боку згуртаваньня асобаў і ўстановаў, у выніку якога ўзьнікла пагроза жыцьцю людзей і існаваньню дзяржавы^[3].

У выпадку бедзтва падставай бывае тэхнагеннае здарэньне і прыроднае (стыхійнае) бедзтва, у тым ліку экалягічнае: эпідэмія і эпізаотыя. Надзвычайнае становішча ўводзіцца ўказам прэзыдэнта Беларусі з унясеньнем яго ў 3-дзённы тэрмін на зацьвярджэньне Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Беларусі. Указ страчвае сілу, калі Савет Рэспублікі зацьвярджае яго меншасьцю галасоў ад свайго поўнага складу. Паводле 9-га артыкула, «Тэрмін дзеяньня надзвычайнага становішча, якое ўводзіцца на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, ня можа перавышаць 30 содняў, а ўводзімага ў яе асобных мясцовасьцях, - 60 содняў». Для падаўжэньня яго тэрміну дзеяньня патрабуецца новы ўказ прэзыдэнта^[3].

Захады

Паводле 11-га артыкула Закона 2002 г. «Аб надзвычайным становішчы», указ прэзыдэнта Беларусі можа прадугледжваць у якасьці захадаў:

• прыпыненьне дзейнасьці дзяржаўных установаў;
• абмежаваньне на выезд і ўезд і на свабоду перасоўваньня;
• усталяваньне дзяржаўнай аховы грамадзкіх перавозак і інфраструктуры жыцьцядзейнасьці насеьніцтва;
• абмежаваньне перамяшчэньня грошай і тавараў і ажыцьцяўленьня паслуг;
• устанаўленьне парадку продажу, набыцьця і разьмеркаваньня харчаваньня і побытавых вырабаў першай неабходнасьці;
• забарону сходаў, вулічных шэсьцяў і пікетаваньня з боку згуртаваньняў асобаў і ўстановаў;
• прыпыненьне стачак на тэрмін да 3 месяцаў;
• абмежаваньне руху і надгляд сродкаў перавозкі;
• прыпыненьне вытворчасьці, у якой выкарыстоўваецца выбуховае, радыяактыўнае, біялягічна і хімічна небясьпечнае рэчыва;
• перамяшчэньне (эвакуацыю) каштоўнасьцяў у бясьпечную мясцовасьць^[3].

Пры бедзтве таксама могуць прадугледжвацца:

• часовае адсяленьне жыхароў у жылыя памяшканьні ў бясьпечнай мясцовасьці;
• каранцін;
• перанакіраваньне ўстановаў на вытворчасьць патрэбных пры бедзтве тавараў і зьмяненьне раскладу іх працы, прыцягненьне дзяржаўных матэрыяльных запасаў;
• прызначэньне часовых выканаўцаў абавязкаў кіраўнікоў установаў замест адхіленых за неналежную працу;
• прыцягненьне працаздольнага насельніцтва і сродкаў перавозкі грамадзянаў да безадкладнай выратавальнай працы^[3].

Пры гвалце могуць прадугледзіць:

• забарону ва ўсталяваны час знаходзіцца ў грамадзкім месцы (на вуліцы) бяз пропуску і пасьведчаньня асобы (камэнданцкая гадзіна);
• папярэднюю цэнзуру СМІ і арышт друкаваных вырабаў, гукаўзмацняльных, множыльных і радыёперадавальных прыладаў, абмежаваньне акрэдытацыі журналістаў;
• прыпыненьне дзейнасьці грамадзкіх аб'яднаньняў;
• праверку пасьведчаньняў асобы, асабісты надгляд, надгляд рэчаў, жытла і сродкаў перавозкі;
• забарону продажу і часовы адбор зброі, боепрыпасаў, атрутных, выбуховых і радыяактыўных рэчываў, вайсковай тэхнікі, забарону продажу сьпіртовых вырабаў і абмежаваньне продажу лекаў, што зьмяшчаюць дурманлівыя і псыхатропныя рэчывы;
• выдварэньне іншагародніх парушальнікаў абмежаваньняў^[3].

Паводле 14-га артыкула, на час надзвычайнага становішча адкладаюцца выбары і рэфэрэндум. 14-м артыкулам таксама дапускаецца скасаваньне з боку прэзыдэнта Беларусі заканадаўства установаў дзяржаўнага кіраваньня. Для забясьпячэньня парадку надзвычайнага становішча выкарыстоўваюць сілы і сродкі Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь, у тым ліку ўнутраныя войскі, Камітэту дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь, Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь. Таксама могуць прыцягнуць Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь і памежныя войскі Дзяржаўнага пагранічнага камітэту Рэспублікі Беларусь. Паводле 24-га артыкула, прыцягнутым да выратавальнай працы грамадзянам выплочваецца заробак. Урад Беларусі пакрывае пацярпелым грамадзянам маёмасную шкоду і дае жытло^[3]

Мінуўшчына

У СССР надзвычайнае становішча абвяшчалі падчас міжэтнічных хваляваньняў у Азэрбайджанскай (Карабаская вайна), Армянскай і Ўзбэцкай ССР^[1].