Селькупская мова

Сельку́пская мова (саманазва: шӧльӄумыт әты, чумыль ӄумыт әты, сӱccӱ ӄумыт әты, шӧш ӄумыт әты, тӱй ӄумыт әты) — самадыйская мова ўральскае моўнае сям'і, на якой размаўляе самадыйскі народ селькупы.

Селькупская мова
шӧльӄумыт әты, чумыль ӄумыт әты, сӱccӱ ӄумыт әты, шӧш ӄумыт әты, тӱй ӄумыт әты
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга, Томская вобласьць, Краснаярскі край
Колькасьць карыстальнікаў	1 023 чал. (перапіс насельніцтва Расеі 2010 р.)[1]
Клясыфікацыя	Уральскія мовы Самадыйскія мовы Уласнасамадыйскія Камаса-селькупскія Селькупская мова
Афіцыйны статус
Статус:	5 Разьвіваецца[d][2]
Пісьмо	кірыліца[3][4]
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	sel
ISO 639-2(Т)	sel
ISO 639-3	sel

На мове размаўляе 1 023 чалавек (паводле зьвестак Усерасейскага перапісу насельніцтва 2010 року), мова распаўсюджаная галоўным чынам у рэгіёнах паміж рэкамі Об ды Енісей. Назва мовы паходзіць ад саманазвы мовы ў тазаўскім дыялекце, шӧльӄумыт әты, якая ў літаральным перакладзе азначае «мова лясных жыхароў». У дыялектах селькупскае мовы існуюць разнастайныя саманазвы мовы (пададзеныя ў шаблёне справа).

Селькупская мова разгаліноўваецца ў шырокі дыялектны кантынуўм. Серад дыялектаў вылучаюцца тры асноўных — тазаўскі, тымскі і кецкі. На тазаўскім дыялекце засноўваецца літаратурны стандарт мовы.

Асноўная характарыстыка

Фанэтыка

У тазаўскім дыялекце селькупскае мовы прысутнічае 25 галосных і 16 зычных гукаў.

• Зычныя

Зычныя тазаўскага дыялекту

	Лябіяльныя (вуснавыя)	Зубныя	Палятальныя (альбо паляталізаваныя)	Вэлярныя (заднеязычныя)	Увулярныя
Насавыя	/m/	/n/	/nʲ/	/ŋ/	[ɴ]
Выбухныя	/p/	/t/	/tʲ/	/k/	/q/
Фрыкатыўныя	([f])	/s/	/sʲ/	([x])	([χ])
Дрыжачыя		/r/			[ʀ]
Лятэральныя (бакавыя)		/l/	/lʲ/
Паўгалосныя	/w/		/j/

У вымаўленьні не адлюстроўваецца звонкасьць зычных. Выбухныя ды фрыкатыўныя гукі могуць станавіцца звонкімі ў пазыцыі паміж галоснымі альбо пасьля санорных зычных.

Паляталізаваныя выбухныя і фрыкатыўныя /tʲ/, /sʲ/ звычайна часьцей за ўсё рэалізоўваюцца як альвэа-палятальная афрыката [tɕ] і фрыкатыўная [ɕ] адпаведна. Таксама паляталізаваныя зычныя могуць прысутнічаць могуць прысутнічаць перад галоснымі пярэдняга шэрагу.

Гукі [ɴ] ды [ʀ] зьяўляюцца аляфонамі гуку /q/ у пазыцыі перад насавымі і плыўнымі адпаведна.

Нератычныя выбухныя /p/, /k/, /q/ маюць дадатковыя фрыкатыўныя аляфоны [f], [x], [χ], якія ўзьнікаюць у пазыцыі перад /s/ або /sʲ/.

• Галосныя

Галосныя тазаўскага дыялекту

		Пярэдняга шэрагу		Сярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
		Неакругленыя	Акругленыя	Неакругленыя	Акругленыя
Напружаныя	Верхняга ўздыму	/i/, /iː/	/y/, /yː/	/ɨ/, /ɨː/	/u/,	/uː/
	Сярэдняга ўздыму	/e/, /eː/	/ø/, /øː/	/ɘ/, /ɘː/	/o/, /oː/
	Ніжняга ўздыму	/æ/, /æː/		/a/, /aː/
Слабыя	Верхняга ўздыму	/ɪ/, /ɪː/		[ɪ̈ ~ ə]
	Сярэдняга ўздыму	/ɛ/, /ɛː/			/ɔː/

У фанэтыцы існуе даўжыня галосных (то бок, існаваньне кароткіх гукаў і ягоных падоўжаных адпаведнікаў). Пры гэтым у селькупскай мове існуе гук /ɔː/ (паходзіць ад протаселькупскага */aː/), які ня мае свайго кароткага адпаведніка. Адрозьніваньне паводле напружанасьці (рыса паўночных дыялектаў) не залежыць ад даўжыні. Поўная разнастайнасьць адрозьніваньня галосных паводле якасьці можа існаваць толькі ў першым складзе слова: у наступных сказах гукі /e/, /ø/, /ɘ/, /y/, /ɨ/ не падаўжаюцца, не існуе /uː/ (паказаныя шэрым колерам у табліцы вышэй).

Фанэтычна не рэалізоўваецца слабая галосная сярэдняга шэрагу [ɪ̈ ~ ə], якая зьяўляецца толькі ў ненаціскных складах, якія не зьяўляюцца першымі; яна звычайна разглядаецца як аналяг кароткага напружанага /ɨ/.

Склад у селькупскай мове будуецца паводле структуры (зычны)-галосны-(зычны). Пачатковае /ŋ/ ды канцавое /tʲ/ або /w/ у складзе не паўстаюць. Могуць зьяўляцца разнастайныя спалучэньні галосных і гемінацыйныя (то бок, падвойныя пры вымаўленьні) зычныя (прыкладам /nt/, /rm/, /sʲsʲ/), аднак у шматлікіх спалучэньнях яны марфалягічна спрашчаюцца.

Націск у селькупскай мове рэалізоўваецца ў мінімальнай ступені.

Марфалёгія

У селькупскай мове значна скарацілася функцыя множнага ліку на карысьць шырокага выкарыстоўваньня зборных формаў. Існуе пашыраная сыстэма склонаў. У мове адсутнічае адмоўны дзеяслоў. Маецца шэраг лексычных паралеляў з хантыйскай мовай, а таксама і зь не-ўральскімі мовамі: кецкай (ды іншымі енісейскімі), тунгуса-маньчжурскімі мовамі.

Пісьмовасьць

Напрыканцы ХІХ ст. было выдадзена некалькі кніга з богаслужбовымі тэкстамі. Пісьмовасьць была створаная ў 1930-х гадох, яна засноўвалася на лацінскім альфабэце (гл. лацінізацыя). Пазьнейшы альфабэт засноўваўся на аснове кірыліцы. У 1950-1980-ыя гады пісьмовасьць практычна не выкарыстоўвалася і ня мела стабільнае формы. Існы за цяперашнім часам альфабэт быў створаны ў канцы 1980-х гадоў.

Існуе два альфабэты. Адзін выкарыстоўваецца паўночнымі селькупамі, іншы — паўднёвымі.

Альфабэт паўночных селькупаў^[5]:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Ӄ ӄ	Л л	М м	Н н
Ӈ ӈ	O o	Ө ө	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ
ъ	Ы ы	ь	Ә ә	Э э	Ю ю	Я я

Альфабэт паўднёвых селькупаў^[6]:

А а	Б б	В в	Г г	Ӷ ӷ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Җ җ	З з	И и	И̇ и̇	К к	Ӄ ӄ	Л л
М м	Н н	Ӈ ӈ	O o	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с
Т т	У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	ъ	Ы ы	ь	Э э	Ӭ ӭ	Ю ю	Я я

Для пазначэньня даўжыні галоснай выкарыстоўваецца дыякрытычны знак макрон (рыса над літарай).

Літаратура

• Григоровскій Н. П. Азбука сюссогой гулани. Казань, 1879.
• Ириков С. И. Букварь. СПб, 1997.
• Казакевич О. А. Использование ЭВМ для исследования бесписьменных и младописьменных языков. (На материале селькупского языка). М., 1990.
• Казакевич О. А. Частотные словари селькупских фольклорных текстов // Аборигены Сибири: Проблемы изучения исчезающих языков и культур. Тезисы международной конференции Новосибирск (Академгородок), 26-30 июня 1995 г. Том 1. Филология. Новосибирск, 1995. С. 386—389.
• Кузнецова А. И., Хелимский Е. А. Селькупские материалы в рукописном наследии Л. А. Варковицкой // Советское финно-угроведение. 1989. Т.25, N 1. С. 51-53.
• Кузнецова А. И., Казакевич О. А., Иоффе Л. Ю., Хелимский Е. А. Очерки по селькупскому языку. Т. 2. Тексты. Словарь. М., 1993. С. 6-88.
• Прокофьев Г. Н. Селькупский (остяко-самоедский) язык. Ч. 1. Л., 1935.
• Прокофьев Г. Н., Селькупская грамматика, Л., 1935; Erdélyi J., Selkupisches Wörterverzeichnis, Bdpst, 1969.
• Морев Ю. А. Система вокализма обского говора селькупского языка // Языки и топонимия Сибири IV. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1971. С. 94-106.
• Морев Ю. А. К вопросу о развитии лабиализованных согласных в селькупском языке // Советское финно-угроведение XI. Таллин, 1975. № 2. С. 126—134.
• Морев Ю. А. Фонетические данные для определения места ласкинского говора в системе диалектных подразделений селькупского языка // Языки и топонимия Сибири VI. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1977. С. 29-38.

Вонкавыя спасылкі

• Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia - The Selkup Language
• Selkup | Ethnologue
• The Red Book of the Peoples of the Russian Empire