Чарлз Дарвін

Чарлз Робэрт Да́рвін (па-ангельску: Charles Robert Darwin; 12 лютага 1809, Шрусбэры, Шропшыр, Ангельшчына — 19 красавіка 1882, Даўн-гаўс, Кент) — ангельскі прыродазнаўца, стваральнік тэорыі эвалюцыі ў біялёгіі (дарвінізм). Прапанаваў і даказаў тэорыю, паводле якой усе віды ўзьніклі ў выніку эвалюцыі й паходзяць ад аднаго ці некалькіх агульных прародзічаў. Адным з асноўных паняцьцяў тэорыі быў натуральны адбор. Яшчэ пры жыцьці Дарвіна ягоная ідэя, паводле якой мае месца эвалюцыя, была прызнаная навуковай супольнасьцю і ўсім грамадзтвам. У той жа час вучэньне пра натуральны адбор заняла галоўнае месца ў тлумачэньні эвалюцыі толькі ў 1930-я, зараз жа яно стала падмуркам сучаснай тэорыі эвалюцыі. У зьмененай форме тэорыя Дарвіна па сёньняшні дзень застаецца адной з асноўных у біялёгіі, паколькі яна тлумачыць шматлікасьць біялягічных відаў^[17].

Чарлз Дарвін
па-ангельску: Charles Robert Darwin
Дата нараджэньня	12 лютага 1809(1809-02-12)[1][2][3][…]
Месца нараджэньня	Шрусбэры[d], Шропшыр, Ангельшчына, Вялікабрытанія[d][4]
Дата сьмерці	19 красавіка 1882(1882-04-19)[1][2][5][…] (73 гады)
Месца сьмерці	Даўн-гаўс[d][6]
Месца пахаваньня	Ўэстмінстэрскае абацтва[7]
Месца вучобы	Коледж Хрыста[d] Медыцынская школа Эдынбургскага ўніверсітэта[d] школа Шрусбэры[d] (1825)[8] Кембрыдзкі ўнівэрсытэт[9] Эдынбурскі ўнівэрсытэт
Занятак	геоляг, падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік-падарожнік, этоляг, натураліст, філёзаф, пісьменьнік, батанік
Навуковая сфэра	Прыродазнаўства
Месца працы	Каралеўскае геаграфічнае таварыства[d]
Вядомы як	Кругасьветнае вандраваньне на караблі «Бігл», Паходжаньне відаў, Натуральны адбор
Сябра ў	Лёнданскае каралеўскае таварыства, Нямецкая акадэмія навук Леапальдына[d], Швэдзкая каралеўская акадэмія навук, Амэрыканскае філязофскае таварыства[d][10], Вугорская акадэмія навук, Сылескае таварыства патрыятычнай культуры[d], Амэрыканская акадэмія мастацтваў і навук[d][11], Нідэрляндзкая каралеўская акадэмія навук[d], Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі[d], Заалагічнае таварыства Лондана[d][12], Француская акадэмія навук, Расейская акадэмія навук[13][14], Пруская акадэмія навук[d], Каралеўскае геаграфічнае таварыства[d], Баварская акадэмія навук[d], Турынская акадэмія навук[d][15] і Plinian Society[d]
Навуковая ступень	бакаляўр мастацтваў[d] (1832), магістар мастацтваў[d] (1837) і доктар кананічнага і грамадзянскага права[d]
Навуковы кіраўнік	Джон Стывэнс Хэнслоў, Адам Сэдвік
Вучні	Джозэф Дальтон Хукер, Томас Гэнры Хакслі
Бацька	Robert Darwin[d][8][16]
Маці	Susannah Wedgwood[d][8][16]
Дзеці	Anne Darwin[d][16], Francis Darwin[d][16], William Erasmus Darwin[d][16], Henrietta Darwin[d][16], Джордж Говард Дарвін[d][16], Leonard Darwin[d][16], Horace Darwin[d][16], Charles Waring Darwin[d][16], Elizabeth Darwin[d][16] і Mary Eleanor Darwin[d][16]
Узнагароды	Каралеўскі мэдаль[d] (1853) Сябра Лінееўскага таварыства[d] сябра Каралеўскага геаграфічнага таварыства[d] сябра Лёнданскага каралеўскага таварыства[d] мэдаль Бэйлі[d] (1879) Fellow of the Geological Society of London[d] прэмія Брэса[d] (1875) ганаровы доктар Лейдэнскага ўнівэрсытэту[d] (1875) ганаровы сябра Каралеўскага таварыства Тэ Апарангі[d] (1871)
Подпіс
Чарлз Дарвін у Вікісховішчы

Біяграфія

Чарлз Робэрт Дарвін — другі сын Робэрта Ўорынга Дравіна ды Сюзанны Ўэджўуд, дачкі прамыслоўца Джазайі Ўэджўуда. Дарвін — унук ангельскага натураліста, лекара і паэта Эразма Дарвіна. Маці Дарвіна памерла, калі яму было восем гадоў. Яго выхоўвалі тры старэйшыя сястры. Ад 1818 да 1825 Дарвін вучыўся ў англіканскай школе Шрусбэры. Чарлз Дарвін выявіў цікавасьць да натуральнай гісторыі падчас вучобы ва Эдынбурскім ўнівэрсытэце (1825-1827), дзе ён вывучаў спачатку мэдыцыну, а потым тэалёгію. Перайшоў вучыцца ў Коледж Хрыста Кэмбрыдзкага ўнівэрсытэта. У 1831 годзе скончыў Кембрыдзкі ўнівэрсытэт са ступеньню бакаляўра мастацтваў. Падчас пяцігадовага падарожжа на караблі «Бігл» HMS Beagle (1831—кастрычнік 1836) Чарлз Дарвін заняўся геалягічнымі дасьледаваньнямі і правёў назіраньні, якія даказвалі актуалістычныя ідэі Чарлза Лаела. Напрацягу падарожжа ён сабраў узоры расьлін і жывёл, у тым ліку выкапневых жывёл. Апублікаваньне падарожных запісаў (па-ангельску: The Journal of a Naturalist) Дарвіна зрабіла яго вядомым публіцыстам. Прапанаваў тэорыю ўзьнікненьня атолаў. Ён заняўся праблемай геаграфічнага разьмеркаваньня ў дзікай прыродзе, сабраў калекцыю акамянеласьцяў, дасьледаваў зьмяненьне відаў. Першыя ідэі пра натуральны адбор узьніклі ў Дарвіна ў 1838 годзе. Паколькі раней аналягічныя ідэі лічыліся ерэтычнымі, ён давяраў іх толькі самым блізкім сябрам, у той жа час працягваў дасьледаваньні. У 1839 годзе ажаніўся, у 1842 пераехаў зь Лёндана ў Даўн (графства Кент). У 1858 годзе Дарвін атрымаў ад Альфрэда Расэла Ўоласа рукапіс артыкула, у якім апісвалася тэорыя, падобная да дарвінаўскай. Гэта прымусіла іх абодвух апублікаваць свае тэорыі разам. Дарвін не верыў у Бога, але быў з гонарам пахаваны ў Ўэстмінстэрскім абацтве.

Паходжаньне відаў

Чарльз Дарвін апублікаваў сваю тэорыю паходжаньня відаў сумесна зь іншым ангельскім навукоўцам Альфрэдам Расэлам Ўолесам 1 ліпеня 1858 году. У 1859 г. ён апублікаваў вялікую кнігу «Паходжаньне відаў», у якой сьцьвярджаў, што біялягічныя віды паступова фармаваліся пад уплывам натуральнага адбору^[18]. Тэорыя эвалюцыі абапіраецца на прынцыпы генэтычнай зьменлівасьці, спадчыннасьці. У гэтай кнізе быў сфармуляваны прынцып клясыфікацыі, які пазьней быў названы ў гонар Дарвіна.

Працы

• 1859 «Паходжаньне відаў шляхам натуральнага адбору» (анг. On the Origin of Species by Means of Natural Selection) — апісваецца працэс эвалюцыі ад агульнага продка, што стала навуковым тлумачэньнем шматлікасьці відаў у прыродзе.
• 1868 «Зьмяненьне свойскіх жывёл і культурных расьлін» (па-ангельску: The Variation of Animals and Plants under Domestication, у двух тамах)
• 1871 «Паходжаньне чалавека й палавы адбор» (анг. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex)
• 1872 «Тлумачэньне эмоцыяў чалавека й жывёлінаў» (анг. The Expression of Emotions in Man and Animals)
• 1875 «Насякомаедныя расьліны» (анг. Insectivorous Plants)
• 1876 «Эфэкт перакрыжаванага й самаапыленьня ў расьлінным сьвеце» (анг. The Effects of Cross and Self Fertilisation in the Vegetable Kingdom)
• 1880 «Моц руху расьлінаў» (анг. The Power of Movement in Plants)
• 1881 «Фармаваньне расьліннай глебы пад уплывам дзеяньня чарвякоў» (анг. The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms)

Узнагароды

• Мэдаль Коплі (1853)
• Замежны чалец-карэспандэнт Пецярбурскай Акадэміі навук (1867)

Памяць

У гонар Дравіна названая гумарыстычная прэмія. У Валагодзкай і Яраслаўскай абласьцях Расеі ў ганар Дарвіна названы запаведнік.