Янаш Кадар

Янаш Кадар (па-вугорску: Kádár János; 26 траўня 1912, Фіумэ, Трансьляйтанія, Аўстра-Вугоршчына — 6 ліпеня 1989, Будапэшт, Вугорская народная рэспубліка) — вугорскі дзяржаўны дзяяч, кіраўнік сацыялістычнай Вугоршчыны (1956—1988). Аўтар памяркоўна-лібэральных эканамічных рэформаў. Герой Савецкага Саюзу.

Янаш Кадар
па-вугорску: Kádár János
прэм’ер-міністар Вугоршчыны[d]
4 лістапада 1956 — 28 студзеня 1958
Папярэднік	Імрэ Надзь
Наступнік	Ферэнц Мюніх[d]
прэм’ер-міністар Вугоршчыны[d]
13 верасьня 1961 — 30 чэрвеня 1965
Папярэднік	Ферэнц Мюніх[d]
Наступнік	Gyula Kállai[d]
член ЦК ВСРП[d]
29 чэрвеня 1957 — 8 траўня 1989
дэпутат Часовага нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
2 красавіка 1945 — 3 лістапада 1945
дэпутат Нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
4 лістапада 1945 — 31 жніўня 1947
дэпутат Нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
31 жніўня 1947 — 1948
дэпутат Нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
1948 — 15 траўня 1949
дэпутат Нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
15 траўня 1949 — 25 чэрвеня 1951
дэпутат Нацыянальнага сходу Вугоршчыны[d]
1953 — 6 ліпеня 1989
сакратар партыі[d]
9 кастрычніка 1954 — 6 верасьня 1955
сакратар партыі[d]
6 верасьня 1955 — 18 ліпеня 1956
member of the HWP Central Directorate Resolution[d]
14 чэрвеня 1948 — 22 траўня 1951
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	26 траўня 1912(1912-05-26)[1][2][3][…] Рыека, Трансьляйтанія, Аўстра-Вугоршчына[4]
Памёр	6 ліпеня 1989(1989-07-06)[1][2][3][…] (77 гадоў) Будапэшт, Вугорская Народная Рэспубліка
Партыя	Вугорская камуністычная партыя[d] Вугорская партыя працоўных[d] Вугорская сацыялістычная рабочая партыя[d] Камуністычная партыя Вугоршчыны[d]
Сужэнец	Марыя Тамашка[d]
Узнагароды

Жыцьцяпіс

Маці — служанка славацка-вугорскага паходжаньня Борбала Чэрманэк, бацька — жаўнер Янаш Крэцынгер. Нарадзіўся ў вольным месьце Фіумэ (цяпер харвацкая Рыека). Паводле тамтэйшых законаў быў зарэгістраваны пад італьянскім імем Джавані Чэрманэк.

У 1918 у шасьцігадовым веку пераехаў з маці ў Будапэшт. Як найлепшы вучань клясу ў пачатковай народнай школе атрымаў права бясплатна навучацца ў вучэльні, аднак з 14 гадоў быў вымушаны пакінуць школу. Быў падсобным работнікам, мэханікам у друкарні. У юнацтве захапляўся кнігамі, шахамі і футболам. У 16-гадовым веку Янаш Чэрманэк перамог на адкрытым шахавым турніры, праведзеным камуністычным прафсаюзам цырульнікаў, і быў узнагароджаны вугорскім перакладам кнігі Фрыдрыха Энгельса «Анты-Дурынг», якая, паводле ягонага ўласнага прызнаньня, зрабіла яго стыхійным марксістам і нават «зьмяніла спосаб мысьленьня».

Перакананы сталініст, Чэрманэк на прапанову мясцовага жыда Янаша Фэнакеля ўступіў у 1931 року ў «грамаду імя Сьвярдлова» — забароненую камсамольскую арганізацыю нелегальнай Кампартыі Вугоршчыны, дзе атрымаў падпольную мянушку Барна («Шатэн»). Наступны псэўданім Чэрманэка — Кадар («Бондар») — у 1945 афіцыйна стаў ягоным прозьвішчам. У лістападзе 1931 ён застаўся адным з так званых «пяцісот сьмелых» — сябраў нелегальнай сталінісцкай Кампартыі.

За прыналежнасьць да забароненай у Вугоршчыне партыі Янаш Кадар неаднакроць быў затрыманы. У 1933 асуджаны на два гады зьняволеньня. У турме абвясьціў галадоўку, за што быў пераведзены ў турму строгага рэжыму ў Сэгед, дзе сустрэў свайго будучага палітычнага суперніка Мацяша Ракашы. Тады ж Кадар здрадзіў радыкальнаму камуністычнаму руху, уступіўшы ў 1935 у Сацыял-дэмакратычную партыю.

У Другую сусьветную вайну фармальна быў удзельнікам «руху супраціву» ў Чэхаславаччыне. У 1942 року ўведзены з склад Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Вугоршчыны, у 1943 абраны ягоным сакратаром.

У красавіку 1944 року ўцёк у Сэрбію, дзе быў арыштаваны за дэзэртырства. У лістападзе таго ж году зноў уцёк. Званьне Героя Савецкага Саюзу атрымаў шмат пазьней, у 1960-х, калі камуністычная прапаганда вырашыла стварыць зь яго вобраз змагара з нацызмам.

Пасьля акупацыі Вугоршчыны савецкімі войскамі агент НКУС Кадар абраны дэпутатам Часовага Нацыянальнага сходу, а таксама сябрам Палітбюро ЦК Вугорскай камуністычнай партыі, а ў 1946 — намесьнікам Генэральнага сакратара ЦК ВКП. У жніўні 1948 стаў міністрам унутраных справаў. У гэты час Янаш Кадар падтрымліваў сталінісцкую мадэль дзяржавы, справакаваў арышт Ласла Райка, абвінавачанага ў тытаізьме і антысавецкай дзейнасьці.