From Wikipedia, the free encyclopedia
Ібн Хальдун (араб. ابن خلدون) , Абдурахман Абу Зэйд ібн Мухамад; Валі ад-дзін Абд ар-Рахман ібн Мухамад; па мянушцы Хадрамі і Эшбілі, Севільскі; 27 мая 1332, Туніс — 17 сакавіка 1406, Каір; 732—808 гг. хіджры) — арабскі мусульманскі філосаф, гісторык, сацыяльны мысляр[3].
Абдуррахман ібн Мухамад ібн Хальдун аль-Хадрамі | |
---|---|
араб. عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمي | |
| |
Дата нараджэння | 27 мая 1332[1] |
Месца нараджэння | |
Дата смерці | 17 сакавіка 1406 (73 гады) |
Месца смерці | |
Род дзейнасці | антраполаг, гісторык, суддзя, аўтабіёграф, сацыёлаг, эканаміст, філосаф, палітык, пісьменнік, паэт |
Навуковая сфера | эканоміка, сацыялогія, філасофія, антрапалогія і палітык |
Альма-матар | |
Вядомы як | Ібн Хальдун |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Яго поўнае імя: Абу Зэйд Абдурахман ібн Мухамад ібн Хальдун аль-Хадрамі аль-Ашбілі. Нарадзіўся ў 1332 годзе ў Тунісе. Бацькі — выхадцы з Андалусіі. Вывучыўшы ў родным горадзе Тунісе Каран, хадысы, права, граматыку, паэтыку, служыў у султана Абу-Інана ў Фэсе. Прыдворныя інтрыгі прымусілі яго з’ехаць у Іспанію (1362); тут ён склаў трактат па логіцы і некалькі вершаў; па даручэнні гранадскага султана ён вёў перамовы пра мір з донам Педра Кастыльскім.
Пазней Ібн Хальдун быў пісьмаводам у валадароў туніскага эфескага. З 1382 г. ён жыў у Каіры, займаючы пасаду прафесара, а потым вярхоўнага кады (шарыяцкі суддзя) малікітаў. Сумленнасць дастаўляла яму шмат ворагаў, так што некалькі разоў яго ссоўвалі, але потым ізноў заклікалі на пасаду. Калі ў Сірыю (валодання егіпецкага султана) ўварваўся Тамерлан, Ібн-Хальдун, паводле слоў Ібн Арабшаха, суправаджаў туды свайго валадара, здолеў зачараваць Тамерлана сваім зваротам і быў адпушчаны ў Каір на тую ж пасаду вярхоўнага кады (1400).
Працы ібн Хальдуна па эканоміцы актуальныя і сёння[4]. У сваёй гістарычнай працы «Мукаддзіма» (Уводзіны ў гісторыю) Ібн Хальдун аналізаваў прычыны ўздыму і заняпаду краін і народаў. Ён рабіў акцэнт на змяншэнні дзяржаўных выдаткаў на наёмнае войска і быў супраць падаткаабкладання і тарыфаў, што перашкаджаюць гандлю і вытворчасці. Ібн Хальдун лічыў, што бюракратыя не ў стане эфектыўна кіраваць камерцыйнай дзейнасцю з-за слабой матывацыі і навучанасці. Ён лічыў, што ў тых краінах, дзе ў гандлі і вытворчасці бярэ ўдзел дзяржава, варта чакаць адноснае зніжэнне эканамічнага лішку і заняпад. Гэтыя і іншыя эканамічныя прынцыпы Ібн Хальдун лічыў патрэбнай умовай пабудовы цывілізаванага грамадства[4]. Ібн Хальдун адкрыў велізарную колькасць фундаментальных паняткаў эканомікі. Яшчэ да Адама Сміта ім адкрыта каштоўнасць і патрэба падзелу працы. Ён апярэдзіў Рыкарда ў адкрыцці працоўнай тэорыі кошты і да Джона Кейнса разгледзеў ролю дзяржавы ў стабілізацыі эканомікі[5].
Ібн Хальдун з’яўляецца першым эканамістам, які сістэматызаваў функцыі эканомікі, паказаў на важнасць тэхнічнай базы, спецыялізацыі вытворчасці і вонкавага гандлю для атрымання эканамічнага лішку. Ён прааналізаваў ролю дзяржавы і яго палітыку стабілізацыі як сродак забеспячэння прадукцыйнасці і занятасці насельніцтва. Яго цікавілі пытанні аптымальнага падаткаабкладання, скарачэння дзяржаўных службаў, палёгкі і сродку матэрыяльнага стымулявання. Арганізацыйная структура, эканамічныя чаканні, нарматыўна-праўная база, тэорыя кошту, эканоміка вытворчасці і іншыя пытанні ўвайшлі ў сферу яго навуковых інтарэсаў[4].
Ібн Хальдун стаў першым навукоўцам, які быў узброены ўяўленнем пра эканамічны лішак. Ён прапанаваў біялагічную тэорыю ўздыму і заняпаду нацый, а яго стройная агульная эканамічная тэорыя вызначала і яго падыход да гісторыі. Да Ібн Хальдуна не было навукоўца, які б стварыў гэтак паслядоўную тэорыю агульнай эканомікі, якая тлумачыць і якая прадказвае ўздым і заняпад цывілізацый, краін і імперый. Яго навука дазваляе прадказаць, наколькі жыццяздольным з’яўляецца тая ці іншая дзяржава, а таксама эмпірычна і тэарэтычна тлумачыць наступствы дзяржаўнай палітыкі ў вобласці вытворчасці і гандлю[6].
Па думцы Ібн Хальдуна роля дзяржавы складаецца ў ахове закона і парадку, спрыяльных гаспадарчай дзейнасці, а таксама — у абароне маёмасных праў, гандлёвых шляхоў, свету і стабільнасці. Асаблівую ролю ў паляпшэнні эканамічнай актыўнасці гуляе аптымальнае (мінімальнае) падаткаабкладанне, што не перашкаджае вытворчасці і гандлю. Празмернае абкладанне падаткам эканамічнага лішку, павелічэнне памераў бюракратычнага апарата і войска прыводзіць да паслаблення гандлю і вытворчасці, з прычыны чаго змяншаецца эканамічны лішак. Паводле слоў Ібн Хальдуна, «рост абсалютнай улады ў дзяржаве з’яўляецца прычынай заняпаду эканамічнага росквіту і, як вынік, дзяржавы і гарады». Змяншэнне сукупнага прыбытку дзяржавы патрабуе новых мер для падвышэння гэтага прыбытку, сярод якіх: падаткі ў натуральнай форме, акцызы, канфіскацыі, а таксама непасрэднае ўмяшанне дзяржавы ў эканамічную дзейнасць[6].
Ібн Хальдун лічыў, дзяржава павінна займацца арганізацыяй грамадскіх службаў для стварэння працоўных месцаў, будаваць дарогі і рабіць захады для заахвочання гандлю і вытворчасці. Умяшанне дзяржавы ў камерцыю прывядзе да разрастання бюракратычнай сістэмы і наёмнага войска, у выніку чаго прадпрымальнікі не змогуць нармальна займацца гандлем і атрымваць прыбытак ад сваіх прадпрыемстваў. Вынікам эканамічнага заняпаду можа быць вынік насельніцтва гарадоў і прамысловых цэнтраў у альтэрнатыўныя месцы жыцця, што прыводзіць да падання попыту на тавары і яшчэ больш пагаршае сітуацыю. Па Ібн Хальдуну, самая лепшая дзяржава — дзяржава з мінімальным бюракратычным апаратам, мінімальным войскам і мінімальным падаткаабкладаннем, якая займаецца забеспячэннем законнасці і парадку[7].
Ібн Хальдун лічыў, што падзел працы з’яўляецца важнай крыніцай эканамічнага лішку, а прадпрымальніцкая зацікаўленасць залежыць ад спрыяльнасці асяроддзя для спецыялізацыі[8]. Пра адасабленне розных выглядаў працоўнай дзейнасці і прынцып масавай вытворчасці Ібн Хальдун казаў наступнае:
«Кожны асобны выгляд рамяства мае патрэбу ў працаўніках, прытым, у дасведчаных працаўніках. Чым больш шматлікія і размаітыя этапы вытворчасці ў тым ці іншым рамястве, тым больш людзей у яго залучаны. Прытым кожная група працаўнікоў займаецца сваёй справай. Паступова ў рамястве ўсё больш выразна выяўляюцца розныя выгляды прац, людзі, якія імі займаюцца, набываюць усё большы досвед у тым, што робяць. Час і сталыя паўторы адных і тых жа дзеянняў спрыяюць стварэнню і ўкараненню рамёстваў»[8].
Ібн Хальдун лічыў важным навучанне на практыцы і падвышэнне прафесійнай кваліфікацыі. Ён даў кароткае эканамічнае абгрунтаванне падзелу працы і лічыў, што ў функцыі прадпрымальнікаў уваходзіць узгадненне і забеспячэнне ўзаемадзеяння фактараў вытворчасці ў адпаведнасці з рынкавымі сіламі. Па думцы Ібн Хальдуна падзел працы з’яўляецца крыніцай эканамічнага лішку, калі выкананы ўмове ўзаемадзеяння і ўзгодненасці фактараў вытворчасці. Ён таксама паказаў на тое, што «прыбытак, які здабывае чалавек, ёсць кошт, атрыманы ад яго працы»[9].
Ібн Хальдун лічыў, што прыбытак з’яўляецца першапрычынай камерцыйных распачынанняў, а працаўнікі і прадпрымальнікі імкнуцца атрымаць максімальную аддачу ад сваёй дзейнасці ў выглядзе прыбыткаў і заработнай платы. Для Ібн Хальдуна «камерцыя мае на ўвазе прыбытак за кошт узросту капіталу шляхам куплі тавараў па нізкай цане і іх продажы па высокай цане». Ён лічыў важнымі для ўзросту эканомікі ўзгодненасць, узаемадзеянне і скіраванасць фактараў вытворчасці на падвышэнне эканамічнага лішку[10].
Яшчэ ў XIV стагоддзі Ібн Хальдун пастуляваў, што цана тавараў і паслуг вызначаецца попытам і прапановай. Калі тавар рэдкі і карыстаецца попытам, яго цана высокая, а калі тавару шмат і ён не карыстаецца попытам, то яго цана будзе нізкай. Прадпрымальнік у пагоне за прыбыткам будзе купляць тавар там, дзе ён танней і не з’яўляецца дэфіцытным, і будзе прадаваць там, дзе ён карыстаецца попытам, па больш высокай цане[10].
Ібн Хальдун бараніў стабільную крэдытна-грашовую палітыку і быў супраць таго, каб улады гулялі на кошты валюты. Ён лічыў, што штучная інфляцыі прыводзіць да страты даверу да валюты з боку насельніцтва[10]. Адным з прыярытэтаў палітыкі дзяржавы павінна быць абарона пакупніцкай здольнасці грошай, для чаго трэба ствараць незалежныя крэдытна-фінансавыя ўстановы. Кажучы пра колькасць грошай, Ібн Хальдун сцвярджаў, што «колькасць грошай не мае значэння для дабрабыту краіны». Паводле яго думкі, манетарная палітыка павінна быць стабільнай, прадуманай і скіраванай на абарону пакупніцкай здольнасці грошай, а насельніцтва павінна быць абаронена ад зняцэньвання грошай[11].
Ібн Хальдун быў праціўнікам умяшання дзяржавы ў фармаванне цэн на тавары і паслугі[11]. Палітыка, у якой уладца скупляе тавары па самай нізкай цане, а потым прадае гэты ж тавар па выгаднай яму цане па думцы Ібн Хальдун, вабіць за сабой наступныя наступствы:
Ібн Хальдун лічыў, што права ўласнасці з’яўляецца закладам выжывання цывілізацыі, а абарона і забеспячэнне маёмасных маю рацыю павінны быць замацаваны заканадаўча. Па яго думцы, «калі знікае матыў набываць і атрымваць маёмасць, чалавек не распачынае ніякіх высілкаў для яго набыцця. Ступень і частасць парушэнняў права ўласнасці вызначае, наколькі слабеюць высілкі суб’екта, скіраваныя на набыццё маёмасці»[12]. Ібн Хальдун злучаў права ўласнасці са справядлівасцю, а замах на ўласнасць лічыў актам несправядлівасці. Ён лічыў, што пры адсутнасці справядлівасці «здзяйсняецца знішчэнне чалавечага роду», і, такім чынам, несправядлівасць павінна быць забаронена[13].
Ібн Хальдун уславіўся як гісторык. Яго складанне «Кніга павучальных прыкладаў па гісторыі арабаў, персаў і бербераў і іх сучаснікаў, якія мелі вялікую ўладу» («Кітаб аль-ібар ва дыван аль-мубтада ў аль-кхабар фі айям аль-араб у аль-аджам у аль-барбар у ман асарахум мін заўі ас-султан аль-акбар» араб. كتاب العبر وديوان المبتدأ والـخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر), ці «Вялікая гісторыя», складаецца з уводзін і трох частак:
Ва ўсходазнаўчай літаратуры прынята зваць першую частку «Кітаб аль-Ібар» разам з аўтарскай прадмовай і «Уводзінамі пра перавагу навукі гісторыі» адной агульнай назвай — «Мукаддзіма», «Пралегамены», ці «Уводзіны»[14].
«Мукаддзіма» ўтварае самастойны трактат. Утрыманне яе:
«Мукаддзіма», па справядлівасці, лічыцца выдатным творам. Выказаныя ў ёй ідэі з’яўляюцца адной з асноў сучаснай кліадынамікі.
Ібн Хальдунам таксама напісаны: аўтабіяграфія («Ат-таарыф бі Ібн Хальдун уа рыхляту-ху гарбан уа шаркан»; араб. التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا), праца па суфізму («Шыфа ус-саіль уа тахзіб уль-масаіль»; араб. شفاء السائل وتهذيب المسائل) і трактат, які ў бібліяграфічным спісе да перакладу «Мукаддзіма», выкананаму Францам Роўзенталем, названы трактатам па логіцы (англ.: Treatise on logic) — «Любаб уль-мухасаль фі усуль ід-дзін» (араб. لباب المحصل في أصول الدين).
Вывучэнне навуковай творчасці Ібн Хальдуна было пачата ў першыя дзесяцігоддзі XIX стагоддзя французскімі ўсходазнаўцамі, адным з якіх быў Сільвестр дэ Сасі[15].
Мехмет Пірызадэ перавёў «Мукаддзіма» на турэцкую мову, перапрацаваўшы яе ў стылістычным дачыненні[16]. Эцьен Катрмер надрукаваў увесь арабскі тэкст «Мукаддзіма» ў «Notices et extraits» (tt. XVI—XVIII, Пара. 1858); поўны французскі пераклад «Мукаддзіма» ўжыццявіў дэ Слэн : «Prolegomenes» (Парыж, 1862); усходнія выданні — Каір (2-е, 1886) і Бейрут (1882). Другая частка што выдаецца была абатам Ары (па-араб. і італьян.). Трэцяя частка грунтоўна разабрана Рэно (Reinaud): «Memoire sur les populations de l’Afrique septentrionale, leur langage, leurs croyances et leur etat social» (у «Nouv. annales des Voyages», 1858, лют.); арабскае выданне «Hist. des Berberes» (Алжыр 1847 і 1851) і французскі пераклад (1852—1856, 4 тамы). Чацвёртая частка выдадзена ў выманнях Noel des Vergers: «Histoire de l’Afrique sous la dynastie Aghiabide et de la Sicile sous la domination musulmane» (Парыж 1841); пра крыжовыя паходы — выд. і пёр. Торнберга: «Narratio de expeditione Francorum» (Упсала 1841, у «Акадэм. Зах.»). Цалкам выдадзены важ тэкст «Вялікай гісторыі» Ібн-Хальдуна ў Булаку (Каір; 1867, 7 т.).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.