Готы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Готы (значэнні).

Го́ты (гоцк.: 𐌲𐌿𐍄𐌰𐌽𐍃, Gutans, лац.: Gothi, Got(h)ones, стар.-грэч.: Γότθοι) † — германскі народ II—IX стагоддзяў, які да VIII стагоддзі адыгрываў значную ролю ў гісторыі Еўропы. Гэта былі германскія плямёны, верагодна, скандынаўскага паходжання, якія гаварылі на ўсходнегерманскай гоцкай мове (для якой біскуп Ульфіла ў IV стагоддзі распрацаваў гоцкую пісьменнасць). У першыя стагоддзі нашай эры яны прарабілі шлях са Швецыі да Чорнага мора і ракі Дунай, дасягнуўшы самых аванпостаў Рымскай імперыі.

Готы †
Малюнак 1900 г.
Агульная колькасць
Рэгіёны пражывання	Еўропа
Мова	готы
Рэлігія	політэізм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы	вандалы, гепіды, скіры

Ранняя гісторыя

Распаўсюджванне готаў (прыблізнае)       — Готланд,       — Гёталанд (гістарычная тэрыторыя),       — Вельбарская культура,       — Чарняхоўская культура,       — Рымская імперыя

Асноўныя артыкулы: Скандза і Ойум

Готы сфармаваліся ў Скандынавіі, у вобласці, якую Іардан заве Скандза. Хоць пытанне аб сваяцтве готаў з проташведскім племем гетаў спрэчны, пад Скандзай у гістарыяграфіі прынята разумець поўдзень сучаснай Швецыі і востраў Готланд. Пры каралі Берыгу яны пераправіліся праз Балтыйскае мора і занялі ў II стагоддзі нізоўі Віслы (Іардан называе гэту вобласць Гатыскандза).

З пераправы готаў у кантынентальную Еўропу гісторыкі пачынаюць адлік Вялікага перасялення народаў. Выцесненыя готамі з тэрыторыі сучаснай Польшчы вандалы і ругі пачалі рух на поўдзень, прымушаючы мясцовае насельніцтва ссоўвацца ў бок Міжземнамор'я. Адсюль — першы націск варвараў на паўночна-ўсходнія межы Рымскай імперыі, які яна адчула пры Марку Аўрэліі.

Пяты пасля Берыга кароль готаў Філімер прывёў іх, па адной з версій, у Прыдняпроўе, дзе на тэрыторыі цяперашняй Украіны ўзнікла гоцкая дзяржава Оюм. Да гэтага Прыдняпроўе, меркавана, займаў народ спалаў. У археалагічным плане знаходжанню готаў у Прыдняпроўе адпавядае чарняхоўская культура, з цэнтрам на сярэднім Днястры, а больш ранняму перыяду іх гісторыі — культура вельбарская.

Пісьмовыя крыніцы па гісторыі Оюма познія і ненадзейныя — «Гетыка» Іардана і скандынаўскія сагі (у першую чаргу, «Сага пра Хервер»), якія апавядаюць пра барацьбу готаў з гунамі. Сталіцай адзінай гоцкай дзяржавы ў скандынаўскім фальклоры лічыўся горад на Дняпры — літаральна Данпарстад. У сазе пра Хервер сталічным названы «рачны дом» — Археймар.

Каля 230 года готы спусціліся ў Прычарнамор'е. Калі з готамі ўпершыню сутыкнуліся рымляне, яны ўжо падзяліліся на дзве галіны — усходнюю (остготы) і заходнюю (вестготы), пра якія гл. падрабязней у адпаведных артыкулах. Да ліку гоцкіх плямёнаў адносіліся таксама скіры, таіфалы і крымскія готы, ад якіх пазней адлучыліся готы-трапезіты Тамані.

Гоцкія войны

Асноўныя артыкулы: Скіфская вайна III стагоддзя і Гоцкая вайна, 377—382

Гоцкі правадыр — мазаіка Вялікага палаца ў Канстанцінопалі.

Вестгоцкая брошка

• У III стагоддзі готы выцеснілі рымлян з Дакіі (цяперашняя Малдова), тады ж адбыўся падзел готаў на заходніх (вестготы) і ўсходніх (остготы).
• У 257 годзе атрады готаў дасягнулі ўсходняга Крыму і, часткова разрабаваўшы Баспорскае царства (Пантыкапей і Німфей) і захапіўшы флот, адправіліся да берагоў Малой Азіі. Гэтым яны знішчылі скіфскае царства з цэнтрам у Крыму.
• Увесну 258 года днястроўская флатылія готаў дасягнула Баспора і разрабавала Халкедон і Нікею.
• У 262 годзе нападу падверглася Фракія.
• У 267 годзе, выйдучы з вусця Дона, гоцкі флот дасягнуў Карынфа і Афін.
• У 269 сутыкненне готаў з арміяй рымскага імператара каля горада Ніш (Сербія). Аўрэліян вымушаны пакінуць Дакію варварам.
• У IV стагоддзі готы прымаюць арыянскую мадэль хрысціянства і вынаходзяць уласную пісьменнасць, — гоцкі алфавіт, вынайдзены біскупам Вульфілай, які пераклаў на гоцкую біблейскія тэксты (Сярэбраны кодэкс).
• У 375 гуны знішчаюць каралеўства готаў у Прычарнамор'і.
• У 376 готы фарсіруюць Дунай і перасяляюцца на Балканы.
• У 378 готы разбіваюць армію рымскага імператара пры Адрыянапалі.

Остготы, вестготы, крымскія готы

Асноўныя артыкулы: Остготы, Вестготы і Крымскія готы

• У 410 кароль вестготаў Аларых захапіў Рым.
• У 412 вестготы ўрываюцца ў Галію.
• У 414 вестготы ўрываюцца ў Іспанію.
• У 418 вестготы адыходзяць у Аквітанію (Паўднёва-Заходняя Францыя) і засноўваюць там сваё каралеўства.
• У 451 пры Каталаўнскіх палях саюз готаў і іншых плямёнаў спыніў прасоўванне на захад гунаў.
• У 463 вестготы аднаўляюць заваяванне Іспаніі.
• У 493 кароль остготаў Тэадорых засноўвае каралеўства ў Італіі.
• У 507 франкі выцясняюць вестготаў з Аквітаніі.
• Падчас Гоцкай вайны (536—555) арміі візантыйскага імператара Юстыніяна знішчаюць дзяржаву остготаў у Італіі.
• У 711 арабская армія Тарыка ібн Зіяда знішчае каралеўства вестготаў у Іспаніі.
• Да пачатку XVII стагоддзя адносяцца апошнія звесткі пра гоцкую абшчыну ў Крыме (гл. Крымска-гоцкая мова).

Пісьменнасць

Асноўныя артыкулы: Гоцкая пісьменнасць і Гоцкая Біблія

Маўзалей Тэадорыха (520) — адзіны захаваны помнік гоцкай архітэктуры.

Готы першымі з германскіх плямёнаў прынялі хрысціянства (арыянскага толку). Гоцкая Біблія — першы літаратурны помнік на германскім мове; адначасова гэта і першы перакладны германскі пісьмовы помнік. На сённяшні дзень вядомыя толькі асобныя фрагменты гэтага перакладу. Тым не менш, з пункту гледжання філалогіі (як літаратуразнаўства, так і параўнальна-гістарычнага мовазнаўства) ён унікальны і каштоўны. Гэты пераклад быў здзейснены ў IV стагоддзя н.э. арыянскім біскупам Ульфілай.

Памяць пра готаў

У часы Рэнесансу готы разглядаліся гуманістамі як носьбіты варварскага пачатку, вінаватыя ў разбурэнні антычнай цывілізацыі. Да з'яўлення тэрміна Сярэднявечча ўсё германска-варварскае ў еўрапейскай культуры пазначалася эпітэтам «гатычны». Адсюль паходзяць тэрміны готыка і гатычны шрыфт, хоць адпаведныя з'явы да готаў прамога стаўлення не маюць.

Падчас знаходжання готаў ва Усходняй Еўропе іх суседзі — славяне — перанялі з гоцкай мовы мноства слоў — «хлеб», «суп», «смятана», «кацёл», «купіць», «Госпад», «царква», «крэст», «лек», «ліхва», «скарб», «скрыня», «вінаград», «вярблюд» і інш. (падрабязней гл. слоўнік Фасмера). На пераемнасць у адносінах да готаў прэтэндавалі шведскія каралі («каралі шведаў (свеяў), готаў і вендаў»), нашчадкамі вестготаў лічыла сябе іспанская знаць.

Гл. таксама

• Вестготы
• Усходнегерманскія мовы
• Скіры

Літаратура

• Jordanes (1997), The Origins and Deeds of the Goths, Перакладчык Mierow; Charles C., Calgary: J. Vanderspoel, Department of Greek, Latin and Ancient History, University of Calgary, Архівавана з арыгінала 24 красавіка 2006, Праверана 5 September 2008
• Makiewicz, Tadeusz. The Goths in Greater Poland (нявызн.). The Council of Europe, EuRoPol Gaz S.A.. Праверана 5 September 2008.
• Skorupka, Tomasz. Jewellery of the Goths (нявызн.). Poznan Archaeological Museum (1997). Праверана 16 September 2008.
• Hooker, Richard. The Germans (нявызн.). World Civilizations. Washington State University (1996). Праверана 19 September 2008.
• Kaliff, Anders. Gothic Connections:Abstract (нявызн.)(недаступная спасылка). Uppsala Universitet (2001). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2004. Праверана 19 September 2008.
• "The Savage Goths", Terry Jones’ Barbarians, June 2006, Архівавана з арыгінала 8 снежня 2008, Праверана 25 ліпеня 2012
• Forest People: the Goths in Transyvania, Hungary: NIIF
• The origin of the Goths (PDF), Neðerlands: Kortland

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Готы