Грамадзянская вайна ў Анголе

Грамадзянская вайна ў Анголе — буйны ўзброены канфлікт на тэрыторыі Анголы паміж трыма групоўкамі: МПЛА, ФНЛА і УНІТА. Вайна пачалася ў 1975 годзе пасля завяршэння вайны за незалежнасць Анголы і працягвалася да 2002 года.

Грамадзянская вайна
Асноўны канфлікт: Халодная вайна
Савецкая ваенная тэхніка ў Анголе.
Дата	1975 — 2002
Месца	Ангола, часткова Намібія
Вынік	Падпісанне мемарандума аб узаемаразуменні
Праціўнікі
МПЛА SWAPO (да 1989)  СССР (да 1991)  Куба (да 1991) Замежныя найміты[1][2][3] Падтрымка:  ГДР (да 1990)[4]  КНДР (да 1991)[5]  В’етнам (да 1991)[5]  Партугалія (1974—1976)[6][7] / Беларусь (з 1993)[8][9]  Бразілія[10][11][12]  Мексіка[13] УНІТА ФНЛА ФЛЕК ПАР (да 1989) Рэспубліка Заір (да 1997) Замежныя найміты[1][2][3] Падтрымка:  ЗША[14]  КНР (да 1991)  Замбія[15] Францыя[16]
Сілы бакоў
у розны перыяд 30—130 000 салдат МПЛА і УС НРА, звыш за 35 000 кубінскіх ваенных, звыш за 10 000 савецкіх ваенных (цалкам за 1975 па 1991), абмежаваныя кантынгенты ваенных спецыялістаў з ГДР, КНДР і СРВ. звыш за 65 000 апазіцыянераў, 20 000 паўднёваафрыканскіх ваенных
Страты
невядома невядома
Агульныя страты
300 000—500 000 забітых
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ход вайны

Першы перыяд (1975—1979)

Пасля таго, як узброеныя сілы МПЛА напярэдадні абвяшчэння незалежнасці ўсталявалі кантроль над Луандай, стаў відавочны зрыў Алворскіх пагадненняў аб кааліцыйным ўрадзе павіж трыма ангольскімі рухамі — МПЛА, ФНЛА, УНІТА. Групоўкі звярнуліся па дапамогу да сваіх знешніх саюзнікаў.

25 верасня 1975 года з поўначы на тэрыторыю Анголы ўступілі войскі Заіра. Прэзідэнт Мабуту Сесе Сека аказваў ваенную дапамогу ФНЛА і свайму сваяку Халдэну Раберта. Узброеныя фарміраванні ФНЛА — Армія нацыянальнага вызвалення Анголы (ЭЛНА) — пры заірскай падтрымцы разгарнула наступленне на Луанду.

Паколькі марксісцкая МПЛА супрацоўнічала з SWAPO, 14 кастрычніка армія ПАР уварвалася на тэрыторыю Анголы з поўдня, аказваючы падтрымку УНІТА — каб засцерагчы свой акупацыйны рэжым у Намібіі.

У той жа час з тэрыторыі Намібіі ангольскім мяжу перасеклі нешматлікія, але актыўныя атрады Партугальскай арміі вызвалення (ЭЛП), якія выступалі на баку сіл, варожых МПЛА^[17]. У складзе ФНЛА ваявалі таксама баевікі-камандас Дэмакратычнага руху за вызваленне Партугаліі (МДЛП) пад камандаваннем Жылберту Сантуш-і-Каштру. Мэтай іх прасоўвання была Луанда.

У гэтай сітуацыі старшыня МПЛА Агасціна Нета звярнуўся па дапамогу да СССР і Кубы. Кубінскі лідар Фідэль Кастра адрэагаваў адразу ж, накіраваўшы ў Анголу на дапамогу МПЛА добраахвотніцкія кубінскія атрады. Прыбыццё ў Анголу кубінскіх ваенных спецыялістаў дало магчымасць МПЛА ў самыя кароткія тэрміны сфарміраваць 16 пяхотных батальёнаў і 25 зенітных і мінамётных батарэй узброеных сіл Народнай Рэспублікі Ангола (НРА). СССР да канца 1975 г. накіраваў на дапамогу МПЛА каля 200 ваенных спецыялістаў, да берагоў краіны таксама прыбылі баявыя караблі ВМФ СССР. СССР і яго саюзнікі паставілі МПЛА шмат рознага ўзбраення.

Кубінская і савецкая падтрымка забяспечылі МПЛА значную ваенную перавага над фарміраваннямі ФНЛА. Войскі Халдэна Раберта былі ўкамплектаваны дрэнна навучанымі салдатамі і аснашчаны ў асноўным састарэлай кітайскай зброяй. Найбольш баяздольным падраздзяленнем ФНЛА з’яўляўся атрад наймітаў, завербаваных у Заходняй Еўропе пад камандаваннем Костаса Георгія, але ён быў нешматлікім і не меў цяжкага ўзбраення.

У ноч з 10 на 11 лістапада войскі ФНЛА і Заіра пацярпелі вырашальнае паражэнне ў бітве пры Кіфангонда. Камандзір ЭЛНА Тонта Афансу Каштру ўсклаў поўную адказнасць за правал на галоўнакамандуючага Раберта з яго некампетэнтнымі авантурнымі загадамі.

Тым часам 12 лістапада калона паўднёваафрыканскіх войскаў «Зулу» перайшла ў наступленне. За 20 дзён паўднёваафрыканскія войскі прасунуліся на больш чым 700 км углыб ангольской тэрыторыі. Аднак ўжо 17 лістапада войскам МПЛА, пры падтрымцы кубінцаў, удалося спыніць паўднёваафрыканскую бранятанкавую калону каля моста праз раку Кеве, на поўнач ад горада Гангула. Праз некалькі дзён войскі МПЛА пачалі наступленне ў раёне Порту-Амбаін. Да 5 снежня аб’яднаныя сілы МПЛА і кубінскіх добраахвотнікаў адкінулі праціўнікаў на поўнач і поўдзень ад сталіцы на 100 км.

Да канца сакавіка 1976 года ўзброеным сілам Народнай Рэспублікі Анголы пры прамой падтрымцы 15-тысячная кантынгенту кубінскіх добраахвотнікаў і дапамогі савецкіх ваенных спецыялістаў атрымалася выцесніць з тэрыторыі Анголы войскі ПАР і Заіра. Вайну працягнуў рух УНІТА на чале з Жонаш Савімбі, які здолеў хутка пераўтварыцца ў партызанскую армію.

27 мая 1977 года ў Анголе адбылася няўдалая спроба дзяржаўнага перавароту на чале з Ніту Алвішэмам.

Другі перыяд (1980—1990)

Улады Анголы зафіксавалі са студзеня па чэрвень 1980 года 529 выпадкаў парушэння ангольской мяжы ўзброенымі сіламі ПАР^[18].

У жніўня 1981 г. матарызаваныя калоны ПАР колькасцю да 5 тыс. чалавек пры падтрымцы цяжкай артылерыі, самалётаў і верталётаў ўварваліся ў ангольскім правінцыю Кунене, прасунуўшыся ў асобных участках на 150-200 км^[19]. У ходзе гэтай аперацыі, якая атрымала найменне «Пратэя», загінулі 831 вайскоўцаў узброеных сіл Анголы і партызан SWAPO. Акрамя таго, у ходзе сутыкненняў загінулі 9 савецкіх вайскоўцаў і 4 грамадзянскіх спецыяліста, а адзін вайсковец, прапаршчык Мікалай Пестрэцаў, быў захоплены ў палон. У канцы лета 1982 гады сюды былі дадаткова перакінуты 4 мотапяхотныя брыгады, 50 самалётаў і 30 верталётаў^[20].

Праз год, у канцы 1982 года, ангольскі і паўднёваафрыканскі ўрады пачалі перамовы аб спыненні агню, але 31 студзеня 1983 года часці арміі ПАР праніклі ў правінцыю Бенгела і ўзарвалі гідраэлектрастанцыю, што прывяло да новага вітка эскалацыі канфлікту. Толькі ў сакавіку 1984 года бакі падпісалі пагадненне аб спыненні агню ў Лусака. Але вайна з УНІТА працягнулася.

Летам—восенню 1987 года правалілася чарговае буйнамаштабнае наступленне УС НРА, мэтай якога было канчаткова пакончыць з партызанамі УНІТА. У лістападзе 1987 г. войскі УНІТА напалі на ўрадавы гарнізон у Квіта-Кванавале. На дапамогу ўрадавым войскам прыйшлі кубінскія часці, і тады ў бітву ўмяшалася армія ПАР. Баі працягваліся да 5 жніўня 1988 года, калі ў Жэневе было заключана пагадненне з паўднёваафрыканскім урадам аб спыненні агню. Выбіць урадавыя войскі паўднёваафрыканцаў і УНІТА так і не змаглі. Савімбі не прызнаў рашэнняў мірнага пагаднення і працягнуў вайну.

Трэці перыяд (1991—2002)

У 1991 годзе заключана Лісабонскага мірная дамова паміж МПЛА і УНІТА аб правядзенні свабодных выбараў. Выбары адбыліся восенню 1992 года, было абвешчана пра перамогу МПЛА. Савімбі адмовіўся прызнаць сваё паражэнне і запатрабаваў паўторнага галасавання. У выніку арганізаванай МПЛА разні на Хэлоўін загінулі дзясяткі тысяч чалавек, у асноўным члены УНІТА, а таксама ФНЛА. Пасля гэтага баявыя дзеянні аднавіліся з новай сілай.

Найбольш моцныя баі адбываліся ў правінцыі Уамба. У выніку вайны 55 дзён войскі УНІТА нанеслі паражэнне ўрадавым войскам і ў сакавіку 1993 зноў захапілі горад Уамба^[21]. Гэта стала апошняй буйной перамогай УНІТА.

Напружаныя баі працягваліся да сярэдзіны 1994 года, калі ў горадзе Лусака было заключана новае мірнае пагадненне, неўзабаве сарванае абодвума бакамі. Масіраванае наступленне ўрадавых войскаў разгарнулася ў 1998—1999 гг.

Да пачатку 2000 года ўрадавымі войскамі былі ўзятыя асноўныя апоры УНІТА, уключаючы горада Баілунда (палітычная сталіца апазіцыі) і Джамба (асноўная ваенная база).

22 лютага 2002 года Савімбі загінуў у перастрэлцы з урадавымі войскамі непадалёк ад мястэчка Лукусе. Яго пераемнік А. Дэмба абвясціў аб працягу ўзброенай барацьбы, аднак неўзабаве памёр ад раненняў, атрыманых у тым жа баі, дзе загінуў Савімбі. Кіраўніцтва УНІТА перайшло да Паўлу Лукамбе, які быў прыхільнікам кампрамісу з урадам.

Папярэднія перамовы пачаліся ў горадзе Касамба 15 сакавіка^[22]. 20 сакавіка перамовы працягнуліся ў Луэне. 4 красавіка быў падпісаны і пацверджаны ў Луандзе «Мемарандум аб узаемаразуменні»^[23] — пагадненне аб спыненні грамадзянскай вайны і палітычным урэгуляванні паміж урадам МПЛА і рухам УНІТА.

Наступствы

Мемарандумам аб узаемаразуменні пацвярджаліся прынцыпы Лусакскага пратаколу. УНІТА легалізавалася як палітычная партыя пад агульнадэмакратычныя лозунгамі. Ваенізаваныя фармаванні УНІТА часткова дэмабілізаваліся, часткова ўключаліся ў склад урадавых узброеных сілаў. Мірныя дамоўленасці былі выкананы, паколькі ва УНІТА ўзяла верх група, арыентаваная на кампраміс і легалізацыю.

Адной з умоў міру групоўка УНІТА прад’явіла патрабаванне пра перапахаванне з маўзалея забальзамаванага цела Агасціна Нета. Канчатковае заканчэнне баявых дзеянняў у Анголе супадае з спыненнем Другой кангалезскай вайны, у якой сілы ДРК і Анголы ўзаемна падтрымлівалі адзін аднаго, у процівагу альянсу ранейшых уладаў Заіра і УНІТА (раней падтрымоўваных таксама ЗША і ПАР).

Адным з цяжкіх наступстваў вайны сталі супрацьпяхотныя міны, што бескантрольна ўжывальныя ўсімі бакамі канфлікту.

Удзел СССР

Асноўны артыкул: Група савецкіх ваенных спецыялістаў у Анголе

Савецкі Саюз меў сувязі з МПЛА яшчэ ў перыяд вайны за незалежнасць, падчас якой забяспечваў яе партызан зброяй і боепрыпасамі. З пачаткам грамадзянскай вайны ў краіну былі накіраваныя ваенныя інструктары. Першая група савецкіх ваенных спецыялістаў — каля 40 чалавек пад камандаваннем палкоўніка Васіля Трафіменка — прыбыла ў Анголу 16 лістапада 1975 года. У яе ўваходзілі спецыялісты па ўжыванні рознай баявой тэхнікі, пераносных зенітных ракетных комплексаў, сувязісты і ваенныя перакладчыкі. Акрамя таго, да берагоў Анголы прыбылi баявыя караблі ВМФ СССР, уключаючы вялікія дэсантныя караблі з падраздзяленнямі марской пяхоты^[24].

У пачатку 1976 года савецкія транспартныя караблі і самалёты перакінулі ў Анголу 320 танкаў, 300 бронемашын, 22 самалётаў, а таксама верталёты, артылерыйскія сістэмы, стралковую зброю і боепрыпасы. Штатная колькасць ваенных спецыялістаў узрасла да 344 чалавек, у тым ліку 58 байцоў спецпадраздзяленняў. Таксама з СССР была накіравана змяшаная авіядывізія, якая ўключала 120 баявых і транспартных самалётаў і верталётаў^[24]

Усяго з 1975 па 1991 год у Анголе пабывалі 10 985 савецкіх ваенных. Страты СССР склалі 54 загінулых^[24].

Беларусы

Асноўны артыкул: Беларусы ў грамадзянскай вайне ў Анголе

Немалая колькасць этнічных беларусаў, ураджэнцаў краіны розных нацыянальнасцяў і вайскоўцаў БВА прынялі ўдзел у гэтых падзеях у ролі ваенспецаў і ваенных саветнікаў на баку МПЛА.

Па даных навуковага супрацоўніка Інстытута гісторыі НАН Беларусі і кандыдата гістарычных навук Аляксандры Кузняцовай-Цімонавай, на 2020 год вядомы імёны 167 удзельнікаў ангольскіх падзей, якія маюць дачыненне да краіны: ураджэнцы, беларусы па нацыянальнасці, грамадзяне Рэспубліка Беларусь з 1991 года. Па звестках, атрыманых з абласных і раённых ваенных камісарыятаў і ўласна ветэранаў вайны, у самой дзяржаве іх пражывала 145 чалавек. Сярод загінулых савецкіх вайскоўцаў прадстаўнікоў Беларусі выяўлена 6; трое пахаваны на тэрыторыі краіны, адзін – у Падмаскоўе, адзін – у Ленінградскай вобласці, адзін – у Крыме^[25].

Гл. таксама

• Анголагейт
• Луандыйскі працэс
• Канфлікт у Кабіндзе