Лазар Маркавіч Хідэкель

Ла́зар Ма́ркавіч (Мордухавіч) Хідэкель (29 лютага (13 сакавіка) 1904^[4], Віцебск — 22 лістапада 1986, Ленінград) — савецкі архітэктар і педагог.

Лазар Маркавіч Хідэкель
Дата нараджэння	29 лютага (13 сакавіка) 1904[1]
Месца нараджэння	Віцебск, Віцебская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	22 лістапада 1986(1986-11-22)[2][3] (82 гады)
Месца смерці	Ленінград, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Камароўскія пасялковыя могілкі[d]
Грамадзянства	СССР
Альма-матар	Віцебскае народнае мастацкае вучылішча Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны архітэктурна-будаўнічы ўніверсітэт (1929)
Месца працы	Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны архітэктурна-будаўнічы ўніверсітэт
Навуковае званне	прафесар
Член у	УНОВИС
Працаваў у гарадах	Санкт-Пецярбург
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

УНОВИС. Чэрвень 1922. Віцебск. Стаяць (злева направа): Іван Червінка, Казімір Малевіч, Ефім Раяк, Ганна Каган, Мікалай Суецін, Леў Юдзін, Яўгенія Магарыл. Сядзяць (злева направа): Міхаіл Векслер, Вера Ермалаева, Ілля Чашнік, Лазар Хідэкель

Іван Чэрвінка, Лазар Хідэкель, Ілля Чашнік, Леў Юдзін. Віцебск, май 1922

Лазар Хідэкель нарадзіўся ў яўрэйскай сям'і ў Віцебску.

У 1918 годзе, у «парадку выключэння» (з-за ўзроста 14 гадоў), быў прыняты ў Віцебскую народную мастацкую школу. Вучыўся ў Мсціслава Дабужынскага, Марка Шагала і Казіміра Малевіча. У 1918—1919 — вучань Эля Лісіцкага ў яго віцебскай архітэктурнай студыі. У шаснаццаць — вучань і паслядоўнік Казіміра Малевіча, адзін са стваральнікаў УНОВИСа, узначальвае Архітэктурную студыю УНОВИСа. У 1922 годзе скончыў Віцебскі мастацка-прамысловы інстытут. У 1922—1928 — узначальвае архітэктурную лабараторыю ГИНХУКа (да 1926) і ГИИИ. У 1929 годзе скончыў Інстытут грамадскіх інжэнераў у Ленінградзе (ЛИСИ). З 1934 года — кіраўнік майстэрні Ленпроекта.^[5] У гады Вялікай Айчыннай вайны — галоўны архітэктар інстытута «Механобр». Выкладчык, прафесар Ленінградскага інжэнерна-будаўнічага інстытута, дэкан архітэктурнага факультэта.

Памёр Лазар Хідэкель 22 лістапада 1986 года ў Ленінградзе. Пахаваны на могілках пасёлка Камарова.

Магіла Лазаря Хидекеля на Камароўскіх могілках

Творчасць

Лазар Хідэкель называў сябе «мастаком-архітэктарам», пазней дадаўшы мянушку «фантаст» як спасылку на адну з цэнтральных асаблівасцей свайго мастацтва і архітэктуры: «бачанне Супрематических структур, плаваючых у прасторы», якое ўпершыню праявілася як касмічныя станцыі зямлян у яго работах Віцебскага перыяду УНОВИС-а ў 1920—1921 гадах і пазней — у футурыстычных гарадах, якія ён задумаў у сярэдзіне 1920-х гадоў.

Дараванне Хидекеля як архітэктара было прызнана на раннім этапе, пачынаючы з яго шырока вядомага клуба рабочых 1926 года, які ўвайшоў у гісторыю як першы ў свеце супрэматычны архітэктурны будынак.^[6] Па сутнасці, пачаўшы з работы з Элем Лісіцкім над пераходам ад планарнага супрэматызма да трохмарнага, Хідэкель стаў не проста першым, а сапраўды адзіным супрематическим архітэктарам. Па яго меркаванню, авангардная архітэктура паходзіла з гэтай сучаснай выяўленчай сістэмы.

Спадчына

Вывучэнне і публікацыя супрэматычнай спадчыны Хідэкеля пачаліся пасля некалькіх дзесяцігоддзяў сталинскай забароны і супалі з паступовым адкрыццём рускага авангарда і яго стваральнікаў у час хрушчоўскай адлігі. Гэты працэс, які пачаўся ў канцы 1960-х гадоў, стаў вынікам высілкаў групы савецкіх і замежных вучоных.

Сцвярджаецца, што Хідэкель быў галоўным памочнікам К. Малевіча ў яго архітэктурных эксперыментах у 1924—1925 гадах^[7].

Гэтае сцверджанне на сягонняшні дзень поўнасцю пацвярджаецца дакументамі з архіваў ГИХуК і ГИИИ — шмат упершыню з'явіліся надрукаванымі ў кнізе «Лазар Хідэкель і Супрэматызм» Іны Карасік.

С.А. Хан-Магамедаў у сваёй працы «Піянеры Савецкай архітэктуры» даследаваў больш за 150 дзяржаўных і прыватных архіваў і знайшоў жыццёва важныя звёны ў архіве Хідэкеля. «Аксанаметрычныя погляды Хідэкеля, заснаваныя на Супрематычных кампазіцыях», якія натхнілі яго серыю касмічных дамоў (1920—1921) і ператварыліся ў работы, звязаныя з Аэраклубам (1922—1923), былі, па словах Хан-Магамедава, «практычна першымі па-сучаснасці архітэктурнымі кампазіцыямі, заснаванымі на супрэматызме.»

Хан-Магомедаў адзначае, што, у адрозненне ад карцін Малевіча 1915—1918 гадоў, работы Хідэкеля, поруч з творамі некалькіх іншых вучняў, якія прайшлі клас Лісіцкага па праекцыйнаму малюнку, «складаліся не з каляровых геаметрычных фігур, вольна плаваючых у белам прасторы, а з выцягнутых прамавугольнікаў, спалучаных у жорсткую крыжападобную кампазіцыю». Хідэкель разглядаў гэтыя графічныя кампазіцыі як свой уклад у структурную трансфармацыю супрэматызму. Апісваючы ланцужок уплыву: Малевіч — Лісіцкі — Хідэкель — Нікольскі, Хан-Магомедаў ацаніў роляў Хідэкеля і ўплыў на яго прафесараў, а таксама яго архітэктурнае супрацоўніцтва з Нікольскім і Сіманавым у сярэдзіне 1920-х гадоў.^[8] Іх супольна рэалізаваныя работы грунтоўна паспрыялі з'яўленню своеасаблівага тыпа супрэматычнага канструктывізму, які характэрызаваў творчасць ленінградскага авангарда і «судзейнічаў замацаванню працэсу творчага эксперыментавання савецкіх архітэктараў».^[8]

Пабудовы

Будынак школы — Гарохавая вул., 57-а.

• кінатэатр «Масква» —  помнік архітэктуры (рэгіянальны^[9]), Стара-Пецяргофскі праспект, 6, 1937—1939. Першы савецкі трохзальны кінатэатр. Кінатэатр пабудаваны на месцы знесенай у 1929 году Цакрвы св. мчц. Кацярыны у Екацярынгофе.
• будынак Юрыдычнага інстытута пры ЛГУ — Малаохцінскі пр., 98. Першапачаткова (з 1935 па 1937 гг.) будынак праектаваўся як Дом культуры. З 1957 будынак належыць Ленінградскаму Гідраметэаралагічнаму інстытуту.
• будынак Ленінградскага інстытута грамадскіх інжэнераў (ЛИСИ) 3-я Чырвонаармейская вул., 3. Будынак перабудаваны з 1970—1980-х гг.^[10]
• школа — Мясная вул., № 11. Супольна з братам Львом Маркавічам Хідэкелем
• школа — Гарохавая вул., 57-а, 1940,  помнік архітэктуры
• школа — Абводны канал, № 143^[11].

Памяць

• Таварыства Лазаря Хідэкеля.^[12]
• У 2020 годзе ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь адбылася выстава "Лазар Хідэкель. Нас зразумеюць праз сто год".

Зноскі

1. https://jewish-memorial.narod.ru/img_h/Hidekel_Lazar1.jpg
2. RKDartists Праверана 27 жніўня 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a>
3. abART Праверана 1 красавіка 2021.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107456632'></a>
4. Ізафатава К. 2020, с. 3.
5. Л. Л. Полевой. Русские евреи. Аналитический справочник. — Нью-Йорк — Портланд, Орегон. — 2010.
6. Лазарь Хидекель — проект рабочего клуба (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 лютага 2018. Праверана 15 лютага 2018.
7. Zhadova L. Malevich. Suprematism and Revolution in Russian Art 1910—1930. — London.: Thames and Hudson, 1982.
8. {{{загаловак}}}.
9. Решение исполкома Ленгорсовета от 10.11.1967 N 996
10. здание Ленинградского института гражданских инженеров на www.citywalls.ru
11. Владимир Смирнов Хидкелексвкие школы Архівавана 1 лютага 2018.//Адреса Петербурга, № 20/32, 2005
12. Трезини вспомнит Хидекеля // Санкт-Петербургские ведомости. — 2020. — 16 июня.