Ізяславічы Полацкія

Ізяславічы Полацкія, Рагвалодавічы, крыўскія князі — дынастыя князёў Полацкай зямлі, нашчадкаў Ізяслава Уладзіміравіча, асобная група ў складзе роду Рурыкавічаў.

Ізяславічы Полацкія
Роданачальнік	Ізяслаў Уладзіміравіч
Дом паходжання	Рурыкавічы

Ёсць думка, што на Русі былі дзве скандынаўскія дынастыі — Рурыкавічы і Рагвалодавічы^[1][2][3], пры тым, што па мячы Рагвалодавічы толькі старэйшая галіна Рурыкавічаў. Паводле Адольфа Стэндэр-Пэтэрсана, на Русі было дзве скандынаўска-славянскіх дзяржавы — Наўгародска-Кіеўская і Полацкая, ён спасылаецца на сведчанне Аповесці мінулых часоў пра княжанне Рагвалода ў Полацку і яго скандынаўскае імя. Паводле Амяльяна Прыцака, полацкая дынастыя была адзінай са старажытных скандынаўскіх дынастый, якая здолела захавацца ў барацьбе з Рурыкавічамі^[4].

Адасабленне Рагвалодавічаў (Ізяславічаў Полацкіх) сярод Рурыкавічаў абумоўлена іх паходжаннем па кудзелі і нормамі старажытнаскандынаўскага звычаёвага права. Ужо кіеўскі князь Яраслаў Уладзіміравіч, дзелячы ў тастаменце Кіеўскую дзяржаву (Русь) паміж сынамі, не згадвае Полацка і тагачаснага полацкага князя Усяслава Брачыславіча. Таксама і князь Усяслаў не ўдзельнічае ў з’ездзе Рурыкавічаў у Любечы (1097). У пачатку XII стагоддзя летапіс вылучае сярод Рурыкавічаў «Рагваложых унукаў» і «Яраслававых унукаў», як варожыя групоўкі ледзь не з часоў кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча^[5]. Разам з тым летапіс называе полацкіх князёў «крыўскімі».

Старшынство Усяславічаў

Старшынство сярод сыноў Усяслава Брачыславіча пакуль застаецца дыскусійным. Цяпер вядомы адзіны сучасны Усяславічам іх пералік, датычны высылкі ў 1129 годзе. Пад 1129 годам імёны князёў не названы поточи Мстиславъ кнѧзь Полотьскъıѣ Ц^с̑рюгороду . с женами и с дѣтьми (Лаўрэнцеўскі спіс АМЧ). Пад 1140 годам, у сувязі з вяртаннем з Візантыі двух безыменных княжычаў взидоста кнѧжича два . исъ Цр҃ѧгорода . заточени били . Мьстиславомъ, рэтраспектыўна названы Давыд, Расціслаў, Святаслаў і два безыменныя Рагвалодавічы посла по Кривитьстѣи кн҃зѣ по Дв҃да по Ростислава . и Ст҃ослава . и Рогъволодича два . и оусажа оу три лодьи . и поточи и . Цр҃юградоу (Іпацьеўскі спіс АМЧ). З «Жыція Еўфрасінні Полацкай» вядома, што яе бацька Георгій, якога звычайна атаясняюць са Святаславам, быў маладзейшым з Усяславічаў. Такім чынам, задача даследчыкаў змясціць у гэты парадак таксама Барыса, Глеба і Рамана, памерлых да 1130 года, гісторыкі вырашаюць гэта розна.

Часта даследчыкі спасылаюцца на яшчэ адзін пералік — Давыд, Барыс, Глеб. На думку шэрага даследчыкаў (Леанід Аляксееў^[6], за ім Лявонцій Вайтовіч), у такім парадку Усяславічы названы ў «Хаджэнні» ігумена Данілы. На праўдзе, Даніла сярод старэйшых князёў таго часу назваў у пераліку толькі Барыса і Глеба Усяславічаў, а магчыма наогул толькі Глеба, зяця і саюзніка вялікага князя кіеўскага. Згаданы Данілам на пачатку пераліку Давыд стаў Усяславічам праз скажэнні пазнейшых перапісчыкаў, у ранніх спісах «Хаджэння» імя па бацьку няма, а па месцы і кантэксце гэта мусіць быць чарнігаўскі князь Давыд Святаславіч^[7].

Атаясненне двух княжычаў Рагвалодавічаў і адпаведна іх імёны яшчэ болей дыскусійныя. Працяглы час пераважала думка, што гэта сыны Барыса Усяславіча, бо Рагвалод лічылі яго свецкім імем, а Васіль — пэўна вядомае хроснае імя яго сына Рагвалода Барысавіча. Аднак, з улікам сучасных ведаў, цяпер гэту версію лічаць пераважна неверагоднай. Тым часам, Ганна Літвіна і Фёдар Успенскі бачаць магчымасць, што гэта дзеці Рагвалода Усяславіча, памерлага да 1129 года, але гістарычнасць такога сына Усяслава гіпатэтычная і сама грунтуецца ў асноўным якраз на згадцы Рагвалодавічаў пад 1140 годам. Пазней Антон Увядзенскі прапанаваў магчымасць, што гэта дзеці Рагвалода Барысавіча. Таксама выказаны сумненні ў сапраўднасці імёнаў двух Рагвалодавічаў — Васіль і Іван, яны вядомы толькі з пазнейшых Растоўскага (не захаваўся) і Васкрасенскага летапісаў, а таксама з Маскоўскага зводзе 1479 года^[8], але верагоднасць пазнейшых крыніц сумнеўная^[9], даследчыкі бачаць у іх толькі адсылку да імён тагачасных маскоўскіх уладароў. У кожным разе, гэта нічога не вырашае ў пытанні старшынства Усяславічаў, бо Рагвалодавічы ўжо наступнае пакаленне роду. Калі прыняць гіпотэзу Літвіной і Успенскага і разглядаць Рагвалодавічаў як сведчанне існавання Рагвалода Усяславіча, яго месца ў старшынстве, напэўна, сярод малодшых сыноў, прынамсі, ён мусіў бы быць маладзей за Давыда Усяславіча.

Значнае месца ў вызначэнні старшынства Усяславічаў займаюць іх імёны, бо чацвёра з іх названы па святых Барысу і Глебу (у хрышчэнні Раману і Давыду)^[10]. На думку Аляксея Мельнікава, пры называнні па святых Барысе і Глебе, Барысам заўсёды называлі старэйшага сына, а Глебам — малодшага, таксама з Раманам і Давыдам, але аргументацыі даследчык не даў. Увядзенскі заўважае, на яго думку, сучасную Усяславу паралель — імёны сыноў чарнігаўскага князя Святаслава Яраславіча — Глеба, Рамана і Давыда, чыё старшынство ў такім парадку даследчык пацвярджае крыніцамі, на яго думку ў іх мог быць і старэйшы брат Барыс, які не дажыў да ўзросту, калі мог быць згаданы крыніцамі. На думку Увядзенскага, паралель можа ў пэўнай ступені пацвярджаць, што Усяслаў у называнні сыноў трымаўся такой самай схемы.^[11]

Знакі Ізяславічаў

Знакамі нашчадкаў полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча, на думку Савы Міхеева, несумненна былі -падобныя трызубы з адагнутымі завяршэннямі бакавых зубоў, але для атрыбуцыі асобных знакаў пэўным князям бракуе звестак. Знакі Ізяславічаў болей за знакі большасці нашчадкаў Яраслава Уладзіміравіча падобны да тамгі Уладзіміра Святаславіча^[12]. Выявы такіх знакаў знойдзены на помніках полацкага паходжання, асабліва на плінфе полацкіх і віцебскіх храмаў даследаванай Паўлам Рапапортам^[13]. Просты трызуб без дадатковых элементаў выяўлены і на пасцелістым баку, і на тарцах плінфы полацкай «царквы на рове», датаванай Рапапортам 1165—1168 гадамі. На пасцелістым баку плінфы «царквы на рове» сустракаецца і трызуб з крыжам на цэнтральным зубцы, вядомы таксама на пячатцы з дзвюма аднолькавымі тамгамі на аверсе і рэверсе^[14]. Просты трызуб без ножкі выяўлены на пасцелістым баку плінфы віцебскай Дабравешчанскай царквы, меркавана датаванай 1140-мі гадамі, і на тарцах плінфы полацкай «царквы на дзядзінцы»^[12].