Радэзія

У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Радэзія (значэнні).

Радэзія (англ.: Rhodesia) — непрызнаная дзяржава, існавала у 1965-1979 гадах у Паўднёвай Афрыцы на тэрыторыі калоніі Паўднёвая Радэзія і сучаснай дзяржавы Зімбабвэ.

Непрызнаная дзяржава
Рэспубліка Радэзія
Republic of Rhodesia
Герб Сцяг
Дэвіз: ««Sit Nomine Digna» («Хай будзе яна годная свайго імя»)»
Гімн: «God Save the Queen» (да 1970) («Божа, беражы Каралеву») «Rise, O Voices of Rhodesia» (пасля 1974) («Узніміцеся, о галасы Радэзіі»)
<   > 1965 — 1979
Сталіца	Солсберы
Мова(ы)	Англійская
Афіцыйная мова	англійская
Грашовая адзінка	Радэзійскі фунт (£, да 1970) Радэзійскі долар ($, пасля 1970)
Плошча	390.580 км²
Насельніцтва	6.930.000 (1978)
Форма кіравання	Парламентарная манархія (да 1970) Парламенцкая рэспубліка (пасля 1970)
Дынастыя	Віндзары
Кіраўнікі дзяржавы
Каралева
• 1965 – 1970	Лізавета II
Прэзідэнт
• 1970 – 1975	Кліфард Дзюпонт
• 1976 – 1978	Джон Ротал
Прэм'ер-міністр
• 1965 – 1979	Ян Сміт
Гісторыя
• 11 лістапада 1965	Незалежнасць
• 2 сакавіка 1970	Абвяшчэнне рэспублікі
• 1 чэрвеня 1979	Ліквідацыя
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Радэзія абвясціла сваю незалежнасць ад Вялікабрытаніі ў 1965 годзе, бо ўрад калоніі на чале з прэм'ер-міністрам Янам Смітам быў праціўнікам увядзення ўсеагульнага выбарчага права для чорных афрыканцаў, якія складалі большасць насельніцтва. Спачатку калонія разлічвала стаць незалежным дамініёнам, але ў 1970 годзе, пасля таго як міжнародная супольнасць адмовілася прызнаць незалежнасць Радэзіі, манархія была скасавана на рэферэндуме і краіна змяніла назву на Рэспубліка Радэзія.

У 1979 годзе ўрад Сміта пайшоў на кампраміс з умеранай апазіцыяй і падпісаў Унутранае пагадненне, паводле якога прайшлі ўсеагульныя выбары, якія прынеслі перамогу біскупу Абэлю Музарэве, а назва краіны змянялася на Зімбабвэ-Радэзію. Вялікабрытанія адмовілася прызнаць легальнасць новага рэжыму. Новае пагадненне ў Ланкастэр-Хаўзе з удзелам брытанскіх прадстаўнікоў, кіраўнікоў Радэзіі і лідараў радыкальнай апазіцыі вярнула краіну часова пад каланіяльную ўладу, якая правяла новыя выбары, што скончыліся перамогай лева-нацыяналістычнага ЗАНУ і яго лідара — Роберта Мугабэ.

Радэзія атрымала сваю назву ў гонар Сесіля Джона Родса — англійскага каланіста і бізнесмена.

Падчас свайго існавання Радэзія межавала з Паўднёвай Афрыкай на поўдні, Батсванай і Паўднёва-Заходняй Афрыкай (апошняя пад кіраваннем ПАР) на паўднёвым захадзе, Замбіяй на поўначы і Партугальскім Мазамбікам (з 1975 — незалежным Мазамбікам) на ўсходзе.

Нягледзячы на адсутнасць афіцыйных дыпламатычных адносін (Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 216 заклікала ўсе дзяржавы-члены адмовіць радэзійскаму ўраду ў дыпламатычным прызнанні), Радэзія падтрымлівала шырокую сетку паўафіцыйных палітычных і гандлёвых прадстаўніцтваў:

• Лондан, Вялікабрытанія
• Вашынгтон, ЗША
• Бон, Заходняя Германія
• Ларэнсу-Маркіш, Мазамбік, Партугалія
• Лісабон, Партугалія
• Прэторыя, ПАР
• Токіа, Японія

Палітыка

Нягледзячы на тое, што Паўднёвая Радэзія не атрымала статусу дамініёна ў Садружнасці нацый, жыхары Паўднёвай Радэзіі ўзялі курс на стварэнне «адказнага ўрада» ў 1923 годзе. У спісе выбаршчыкаў былі маёмасныя і адукацыйныя кваліфікацыі. Паводле прынцыпу Сесіля Родса «аб роўных правах для ўсіх цывілізаваных людзей» не было ніякага відавочнага расавага падзелу, тым не менш, яно выключала са спісу выбаршчыкаў большасць карэнных неграў.

Да 1950-х гадоў у Паўднёвай Радэзіі было актыўнае палітычнае жыццё з правымі і левымі партыямі, якія канкуравалі за ўладу. Радэзійская Лейбарысцкая партыя мела месцы ў Асамблеі і ў муніцыпальных саветах на працягу 1920-1930-х гадоў. З 1953 па 1958 год, прэм’ер-міністрам быў Гарфілд Тод, ліберал, які зрабіў шмат, каб спрыяць развіццю чорнай абшчыны праз інвестыцыі ў адукацыю, жыллё і ахову здароўя. Тым не менш, урад вымушаны быў зняць Тода з пасады, бо прапанаваныя ім рэформы лічыліся многімі белымі занадта радыкальнымі.

З 1958 года палітыка белых жыхароў была кансалідавана і закасцянелая вакол супраціву ўключэнню мясцовых жыхароў у палітычнае жыццё. Канстытуцыя 1961 года дзейнічала ў Паўднёвай Радэзіі і незалежнай Радэзіі да 1969 года, выкарыстоўваючы парламенцкую сістэму Вэстмінстэра, мадыфікаваную сістэму асобных спісаў выбаршчыкаў з рознай маёмаснай і адукацыйнай кваліфікацыяй, незалежна ад расы. Белыя займалі большасць месцаў у Асамблеі.

У 1969 годзе пасля прыняцця рэспубліканскай канстытуцыі быў створаны двухпалатны парламент, які складаўся з Сената, які абіраўся непрамым галасаваннем і Палаты сходу, якая абіралася грамадзянамі, фактычна пакідаючы большасць месцаў для белых. Прэзідэнт меў толькі цырыманіяльнае значэнне, а выканаўчая ўлада належала Прэм’ер-міністру.

Узброеныя сілы і паліцыя

Радэзійскія Сілы бяспекі складаліся з Радэзійскай арміі, Каралеўскіх Радэзійскіх ваенна-паветраных сіл і Брытанскай Паўднёва-Афрыканскай паліцыі. Нягледзячы на ўплыў эканамічных і дыпламатычных санкцый, Радэзія здолела развіваць і падтрымліваць моцныя і прафесійныя ваенныя сілы ў краіне. Часопіс Time паведамляў у чэрвені 1977 года, што «радэзійская армія ўваходзіць у лік лепшых у свеце баявых адзінак».

Міжнародныя адносіны

На працягу ўсяго перыяду яе аднабаковага абвяшчэння незалежнасці (1965-1979), Радэзія праводзіла знешнюю палітыку ў спробе дамагчыся прызнання як незалежнай дзяржавы, і настойваючы на тым, што яе палітычная сістэма будзе ўключаць у сябе «паступовыя крокі да перадачы ўлады большасці». Антыкамуністычная Радэзія пыталася прадставіць сябе Захаду як дзяржаву, якая выступае супраць камуністычнай экспансіі ў Афрыцы. Радэзія атрымала невялікае міжнароднае прызнанне за час свайго існавання; прызнанне адбылося толькі пасля выбараў у 1980 годзе і пераходу да кіравання большасці.

Радэзія хацела захаваць свой эканамічны патэнцыял, а таксама баялася камуністычных элементаў у паўстанцкіх сілах, і, такім чынам, лічыла, што палітыка паступовага прасоўвання ў палітычнае жыццё чорнай большасці была апраўданая. Тым не менш, міжнародная супольнасць адмовілася прыняць гэта тлумачэнне, думаючы, што іх палітыка была скіравана на захаванне расізму. Гэта стаўленне было часткай больш шырокага кантэксту дэкаланізацыі, падчас якой заходнія дзяржавы, такія як Вялікабрытанія, Францыя і Бельгія давалі незалежнасць сваім калоніям у Афрыцы, аднак толькі пасля таго, як да ўлады там прыйдзе чорная большасць.

СМІ

Галоўнымі газетамі былі «Радэзійскі веснік» у Солсберы і «Хроніка Булаваё». Сярод навінавых часопісаў быў «Ілюстраванае жыццё Радэзіі».

Дэмаграфія

Расавы склад (перапісы 20 сакавіка і 29 красавіка 1969)

Раса	Колькасць, чал.	Адсотак
Афрыканцы	4.846.930	95,05 %
Еўрапейцы	228.296	4,48 %
Каляровыя	15.153	0,30 %
Азіяты	8.965	0,18 %[1]

Белае насельніцтва па краіне паходжання

Краіна	Колькасць, чал.	Адсотак
Радэзія	92.934	40,71 %
Паўднёвая Афрыка (у тым ліку ПЗА)	49.585	21,83 %
Вялікабрытанія	52.468	22,98 %
Іншыя краіны Афрыкі (у асноўным Замбія)	12.556	5,50 %[1]

Выбітныя жыхары

• Кара Блэк (нар. 1979) — зімбабвійская тэнісістка.
• Пітэр Годвін (нар. 1957) — пісьменнік
• Брус Гробелар (нар. 1957) — радэзійскі, зімбабвійскі, паўднёваафрыканскі і брытанскі футбаліст-брамнік
• Клем Талет (1948—2004) — фолк-спявак
• Шарлін Лінэт Уітстак (нар. 1978) — паўднёваафрыканская спартсменка, княгіня Манака
• Эндзі Флаўэр (нар. 1968) — зімбабвійскі гулец у крыкет
• Джон Эдманд (нар. 1936) — фолк-спявак

Зноскі

1. Godwin, P., & Hancock, I. (2013). 'Rhodesians Never Die': The impact of war and political change on White Rhodesia, c. 1970—1980 (p. 400). Johannesburg: Pan Macmillan South Africa.