Сорга

Со́рга^[1] (Sorghum) — род кветкавых раслін сямейства Метлюжковыя, таго самага падсямейства, што кукуруза і цукровы трыснёг.

Сорга
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Метлюжкакветныя Сямейства:  Метлюжковыя Падсямейства:  Просавыя Трыба:  Andropogoneae Род:  Сорга
Міжнародная навуковая назва
Sorghum Moench
Сінонімы
Blumenbachia Koeler Sarga Ewart Vacoparis Spangler
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   42106 NCBI   4557 EOL   108216 IPNI   19032-1

Апісанне

Налічвае 366 апісаных відаў, распаўсюджаных у трапічных, субтрапічных і часткова ва ўмераных паясах. 17 відаў паходзяць з Аўстраліі. 31 від сорга вырошчваюць як культурную расліну^[2].

Аднагадовыя і шматгадовыя травяністыя расліны, сцёблы вышынёй да 4—5 м і болей, моцныя, прамастойныя. Шырокая і разгалінаваная каранёвая сістэма можа дасягаць глыбіні 2—2,5 м. Плод — зярняўка каля 4 мм у дыяметры.

Выкарыстанне

Па пажыўных уласцівасцях збожжа і зялёная маса сорга амаль не саступаюць кукурузе, а па некаторых і пераўзыходзяць яе. Сорга папулярнае ў Азіі і Афрыцы як мука для выпечкі хлебных вырабаў і макарон. Збожжа таксама гатуецца як папкорн, смажаннем на патэльні. З сорга робяць кашы, аладкі, лікёры і піва, асабліва для людзей з непераноснасцю глютэну. Патаку (соргавы мёд) атрымліваюць са сцёблаў цукровага сорга, які змяшчае да 18 % цукру. Гэтая культура багатая на вугляводы (61—68 %), бялкі (7,8—16,7 %), карацін, дубільныя рэчывы, вітаміны, якія іграюць важную ролю ў падвышэнні прадуктыўнасці жывёл. Валодае супрацьдыярэйнымі, або звязальнымі, і гамеастатычнымі ўласцівасцямі.

Усе сорга змяшчаюць таніны, а большасць змяшчае флаваноіды. Таніны душаць рост патагенных мікраарганізмаў, зніжаюць цікаўнасць жывёлы да з’ядання расліны. Збожжа сорга з’яўляецца адной з найлепшых крыніц флаваноідаў праантацыянідзіну. Агульнае змяшчэнне фенолу ў танінах і ў флаваноідах карэлюе з антыаксідантнай актыўнасцю. Антыаксідантная актыўнасць найбольшая ў сорга з цёмным каляплоднікам і пігментаваным насеннікам. Антыаксідантнай актыўнасцю сорга можна растлумачыць зніжэнне захворвання на некаторыя віды раку ў насельніцтва, якое ўжывае сорга. Антыаксіданты зніжаюць глікемічны індэкс і могуць памяншаць узровень халестэрыну ў крыві. Утрыманне фенолаў у некаторых відах сорга настолькі высокае, што звязванне бялкоў, вугляводаў і мінералаў можа знізіць іх біялагічную даступнасць. Гэты эфект можа быць часткова скасаваны апрацоўкай збожжа.

У роду Сорга (тут S. halepense) жаночая ☿-кветка і мужчынская ♂-кветка (фіялетавая на малюнку злева) размешчаны побач адна з адной на галінах мяцёлкі.

Зялёную масу і зерне ахвотна ядуць многія віды сельскагаспадарчых жывёл. Для збалансаванага харчавання жывёл трэба дадаваць крыніцы лізіну, якога бракуе ў сорга.

Салома выкарыстоўваецца як сыравіна для вытворчасці паперы, кардону, плеценых вырабаў, венікаў, ёю пакрываюць дахі, выкарыстоўваюць на паліва, для платоў. З сухіх сцёблаў некаторых відаў атрымліваюць чырвоную фарбу для апрацоўкі шкур.

Вырошчванне ў свеце

Двухкаляровае сорга ў Буркіна-Фасо

Сорга — пятая па значнасці збожжавая культура ў свеце. Мэтазгоднасць вырошчвання сорга ў засушлівых і паўзасушлівых рэгіёнах планеты абумоўліваецца яго ўніверсальнасцю і высокай прадуктыўнасцю.

Патрабаванні да цяпла для зерневага сорга вышэй за патрэбы кукурузы. Для прарастання яму трэба тэмпература ад 12 да 13 °C. Рост больш удалы пры тэмпературы вышэй за 15 °C, аптымальная тэмпература складае каля 32 °C. Перапады тэмпературы падчас цвіцення могуць знізіць ураджай збожжа. Сорга супрацьстаіць высокім тэмпературам значна лепей, чым нізкім. Ён здольны даволі працяглы час пераносіць засуху, а пасля спынення засухі аднаўляць рост. Патрабуе менш вады за кукурузу, каб утварыць кілаграм сухога рэчыва. Добра развіваецца на шчолачных глебах. Цукрыстыя сарты патрабуюць наяўнасці ў глебе карбанату кальцыя, які павялічвае змяшчэнне цукрозы ў сцёблах і лісці. Аддае перавагу лёгкім глебам, здольны расці на троху засоленых глебах.

Найбуйнейшымі экспарцёрамі ў свеце з’яўляюцца ЗША, Аргенціна і Аўстралія. У 2020 годзе сусветная ўрадлівасць склала каля 14,6 ц/га.

Асноўнымі спажыўцамі з’яўляюцца Злучаныя Штаты, Мексіка, Японія, Аргенціна і Усходняя Еўропа. Гэтыя краіны разам паглынаюць больш за 80 % сусветнай вытворчасці сорга ў кармавой форме.

Вырошчванне сорга ў свеце, чырвоным адзначаны месцы паходжання, зялёным — распаўсюджанне

Вытворчасць сорга ў выбраных краінах свету^[3]

Краіна	Вытворчасць у 2021 г. (т)	Плошча ў 2021 г. (га)
Увесь свет	64.367.143	41.587.217
10 найбольшых	47.088.223	25.275.595
ЗША	11.374.900	2.262.440
Нігерыя	6.725.000	5.700.000
Індыя	4.810.000	4.240.000
Эфіопія	4.450.000	1.650.000
Мексіка	4.370.000	1.297.538
Судан	3.530.000	6.920.000
Аргенціна	3.530.000	748.566
Кітай	3.002.146	631.910
Бразілія	2.506.772	888.534
Аўстралія	1.638.962	572.607
Буркіна-Фасо	1.617.000	1.576.610
Украіна	173.160	41.700
Расія	115.406	82.655
Малдова	29.300	6.300
Узбекістан	22.100	15.883
Казахстан	4.524	9.058
Азербайджан	193	98
Таджыкістан	70	26
Кыргызстан	6	11

Атрутнасць

На ранніх стадыях росту раслін некаторыя віды сорга могуць змяшчаць сінільную кіслату, хардэін і нітраты ў колькасці, смяротна небяспечнай для жывёл, якія пасвяцца. Расліны, якія цярпяць ад засухі або спёкі, таксама могуць змяшчаць таксічныя ўзроўні цыяніду і нітратаў на позніх стадыях росту.^[4]

Зноскі

1. БелЭн 2002.
2. Сорго // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
3. Статыстыка Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН (англ.).
4. Урад Квінсленда, Аўстралія. Атручэнне цыянідамі і нітратамі з пасеваў сорга (нявызн.).