Ціна Леванаўна Асаціяні

Ціна Леванаўна Асаціяні (груз. თინა ასათიანი, арм.: Թինա Լևանի Ասաթիանի; 12 сакавіка 1918, Тбілісі — 20 ліпеня 2011, Ерэван) — армянскі фізік грузінскага паходжання.

Ціна Леванаўна Асаціяні
груз. თინა ასათიანი
Дата нараджэння	12 сакавіка 1918(1918-03-12)[1]
Месца нараджэння	Тыфліс, Закаўказскі камісарыят[d]
Дата смерці	20 ліпеня 2011(2011-07-20)[1] (93 гады)
Месца смерці	Ерэван, Арменія
Грамадзянства	Закаўказская Дэмакратычная Федэратыўная Рэспубліка  Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка  СССР  Арменія
Род дзейнасці	фізік, benefactor
Навуковая сфера	фізіка
Месца працы	Ерэванскі фізічны інстытут Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт Нацыянальная акадэмія навук Рэспублікі Арменія
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук
Альма-матар	Тбіліскі дзяржаўны ўніверсітэт
Прэміі	Сорасаўскі прафесар[d]
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Акадэмік НАН РА (1996, член-карэспандэнт з 1991), доктар фізіка-матэматычных навук (1971), прафесар (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). Лаўрэат Ленінскай прэміі (1970).

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў, даследаванню элементарных часціц на паскаральніку, эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з'яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя».

Біяграфія

Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям'і вядомага літаратуразнаўцы, даследчыка класічнай грузінскай літаратуры, прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні^[2] і ўрача Ганны Волкавай^[3].

Скончыла школу з адрозненнем^[4]. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта^[5].

У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю акадэміка Абрама Аліханава. У час блакады Ленінграда Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні касмічных прамянёў на гары Арагац, Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў Інстытуце фізічных праблем АН СССР абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені кандыдата фізіка-матэматычных навук^[4].

У 1943 годзе выйшла замуж за фізіка Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у Ерэванскім дзяржаўным універсітэце)^[3]. З 1944 года была кіруючай лабараторыяй ${\displaystyle \mu }$-мезонаў у Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут)^[4][6].

Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету (Японія, Індыя, Канада, ЗША, Англія, Германія, Францыя, Аўстрыя)^[7]. З 1968 года чытала лекцыі ў Ерэванскім дзяржаўным універсітэце па фізіцы высокіх энергій^[4][5]. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі іскравых камер у 1970 годзе Ціне Асаціяні і акадэміку Арцёму Аліханьяну была прысуджана Ленінская прэмія^[3].

У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені доктара фізіка-матэматычных навук, у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне прафесара^[5]. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія^[5].

Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп'ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў»^[3]. Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе^[4].

У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны»^[8].

Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў Ерэване 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў^[9]. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка^[10].

Навуковая дзейнасць

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў^[5].

У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем шырокіх атмасферных залеў, ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з акадэмікам Арцёмам Аліханьянам, Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі^[6], адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў^[4].

Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення камеры Вільсана^[4]. Яна з'яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на паскаральніках, таксама пры рэгістрацыі касмічных прамянёў^[11].

Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі ${\displaystyle \mu }$-мезонаў касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З 1961 года Асаціяні пачала займацца шырокаадтульнымі іскравымі камерамі, і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у магнітным полі^[4].

З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы Ерэванскага фізічнага інстытута «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні ${\displaystyle K^{0}}$-мезонаў^[4].

^[12]

У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны спектрометр, які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю^[4]. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з'яву гало ў Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі. Асаціяні адкрыла з'яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў^[4].

Асноўныя навуковыя працы

• Асатиани Т. Л. и др. Проект эксперимента для изучения адронных столкновений при энергиях 10³ — 10⁶ ТэВ // Успехи физических наук. — 1980. — В. 2. — Т. 132. — С. 395—396.
• Асатиани Т. Л., Тер-Антонян С. В. Исследование мюонов горизонтального потока космических лучей методом искрового калориметра на в/с Арагац // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1980. — Т. 15. — № 3. — С. 174—185.
• Асатиани Т. Л. и др. Электромагнитные взаимодействия космических мюонов больших энергий и мюонные пары // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1978. — Т. 13. — С. 3—9.
• Асатиани Т. Л. и др. Импульcный спектр мюонов космических лучей высоких энергий под большими зенитными углами // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1976. — Т. 11. — № 4. — С. 251—258.
• Асатиани Т. Л. и др. Флуктуации яркости следов в стримерной камере // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1969. — Т. 4. — № 1. — С. 53—57.
• Асатиани Т. Л. и др. Магнитный спектрометр из проволочных искровых камер с автоматическим вычислением магнитных отклонений // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1966. — Т. 1. — № 6. — С. 410—413.
• Асатиани Т. Л. и др. О возможности измерения ионизации заряженных частиц в стримерной камере // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1966. — Т. 1. — № 2. — С. 127—130.

Узнагароды

• Ленінская прэмія (1970) — за працу «Трэкавыя іскравыя камеры».
• Ордэн Гонару, Грузія^[5].
• Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980)^[5].
• Ганаровы грамадзянін Тбілісі (1987)^[7].
• Ганаровы прафесар фонду Джорджа Сораса (1974)^[7].