Арцём Ісаакавіч Аліханьян

Арцём Ісакавіч Аліханьян (арм.: Արտեմ Իսահակի Ալիխանյան) (11 (24) чэрвеня 1908 года, Тыфліс — 25 лютага 1978 года, Масква^[5]) — выдатны армянскі, савецкі фізік, член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР (1946), акадэмік Акадэміі навук Армянскай ССР (1943). Стварыў школу фізікаў. Двойчы лаўрэат Сталінскай прэміі.

Арцём Ісаакавіч Аліханьян
арм.: Արտեմ Իսահակի Ալիխանյան
Дата нараджэння	11 (24) чэрвеня 1908[1] ці 11 чэрвеня 1908(1908-06-11)[2]
Месца нараджэння	Тыфліс, Тыфліскі павет, Тыфліская губерня, Расійская імперыя[1][3]
Дата смерці	25 лютага 1978(1978-02-25)[1][2] (69 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР[1]
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Род дзейнасці	фізік, навуковы работнік, вынаходнік, вучоны-ядзершчык
Навуковая сфера	ядзерная фізіка, касмічныя прамяні, accelerator physics[d] і фізіка элементарных часціц
Месца працы	Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Іофе РАН[d] Ерэванскі фізічны інстытут[4] Нацыянальны даследчы ядзерны ўніверсітэт «МІФІ»
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук[1] (1940)
Навуковае званне	прафесар[d][1]
Альма-матар	фізіка-матэматычны факультэт Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта[d] (1931)[4]
Вядомыя вучні	Venedikt Dzhelepov[d], Pyotr Spivak[d], Gregory M. Garibian[d], Aleksandr Vaysenberg[d], Viktor Kirillov-Ugriumov[d] і Mikhail Kozodaev[d]
Партыя	беспартыйны
Член у	Акадэмія навук СССР[4][1] Нацыянальная акадэмія навук Рэспублікі Арменія[4][1]
Прэміі
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Родны брат Абрама Ісакавіча Аліханава.

Біяграфія

Аліханьян нарадзіўся ў Тыфлісе ў армянскай сям’і. Скончыў Ленінградскі ўніверсітэт (1931). У 1927—1941 гадах працаваў у Ленінградскім фізіка-тэхнічным інстытуце АН СССР. У 1943—1973 гадах — дырэктар Ерэванскага фізічнага інстытута і загадчык кафедры Ерэванскага ўніверсітэта. У 1946—1960 гадах кіраваў таксама кафедрай ядзернай фізікі Маскоўскага інжынерна-фізічнага інстытута і лабараторыяй элементарных часціц Фізічнага інстытута АН СССР.

Навуковая дзейнасць

Ерэван

Працы прысвечаны ядзернай фізіцы, фізіцы касмічных праменяў, паскаральнай тэхніцы, фізіцы элементарных часціц.

У 1934 годзе ў Дзяржаўным фізіка-тэхнічным інстытуце пры ВСНГ уваходзіў у навукова-даследчую групу (Б. С. Джалепаў, А. І. Аліханаў і А. І. Аліханьян), якія ў 1934 годзе аднымі з першых назіралі з’яву штучнай радыеактыўнасці^[6].

У тым жа годзе разам з А. І. Аліханавым (сваім братам) і М. С. Казадаевым адкрыў утварэнне электрон-пазітроннай пары ў выніку ўнутранай канверсіі энергіі ўзбуджанага ядра. У 1936 годзе разам з А. І. Аліханавым і Л. А. Арцімовічам эксперыментальна даказаў захаванне энергіі і імпульсу пры анігіляцыі электрона і пазітрона.

Выявіў у складзе касмічнага выпрамянення інтэнсіўны паток хуткіх пратонаў, інтэнсіўную генерацыю пратонаў хуткімі нейтронамі, адкрыў ліўні новага тыпу — так званыя «вузкія ліўні», атрымаў першыя ўказанні на існаванне часціц з масамі, прамежкавымі паміж масай мюона і пратона, выказаў ідэю пра існаванне ў складзе касмічнага выпрамянення вялікай колькасці нестабільных часціц і г.д.

Адразу пасля адкрыцця мужам і жонкай Жоліа-Кюры штучнай радыеактыўнасці А. І. Аліханьян з супрацоўнікамі адкрылі першы штучны радыеактыўны элемент — крэмній, які выпускаў адмоўныя электроны. Паводле ацэнкі Л. Арцімовіча, дадзенае адкрыццё дазволіла зразумець, чым вызначаецца знак зарада выпушчаных пры бэта-распадзе электронаў^[7].

У 1941 годзе атрымаў Сталінскую прэмію другой ступені.

Беспартыйны. У 1955 годзе падпісаў «Пісьмо трохсот». Падтрымліваў фізіка, удзельніка дысідэнцкага руху Ю. Арлова^[8], уладзіў падарожжа А. Сахарава і А. Бонэр у Арменію^[9], меў цесныя кантакты з майстрамі мастацтва (Марцірос Сар’ян, Аруцюн Галенц, Мінас Авецісян), сябраваў з Міхаілам Зошчанкам, Дзмітрыем Шастаковічам^[10] і Львом Ландау.

Даследаваў уласцівасці элементарных часціц на паскаральніках, пабудаваў 570-літровую фрэонавую пузырковую камеру. Ажыццяўляў праектаванне і кіраваў збудаваннем у Ерэване электроннага сінхратрона («АРУС») на энергію 6 ГэВ, які ўступіў у строй у 1967 годзе. Займаўся стварэннем новых метадаў дэтэктавання і вымярэння імпульсаў часціц высокіх энергій. Распрацаваў новы тып іскравых камер — трэкавую камеру (Ленінская прэмія 1970 года). Заснавальнік (1961) і арганізатар Нор-Амбердскіх вясновых школ па фізіцы элементарных часціц.

З’яўляўся прататыпам галоўнага героя ў мастацкім фільме «Прывітанне, гэта я» (1967)^[11], намінаванага на прыз Канскага кінафестывалю.

Ппацы

• А. И. Алиханов, А. И. Алиханьян. Искусственное получение радиоактивных элементов. — УФН, 1935, № 2.
• А. И. Алиханов, А. И. Алиханьян. Новые данные о природе космических лучей. — УФН, 1945, № 1.
• А. И. Алиханян, С. А. Хейфец, С. К. Есин. Накопители электронов и позитронов. — УФН, 1963, Т.81, № 9.
• А. И. Алиханян, С. А. Хейфец. Современное состояние физики и техники ускорения. — УФН, 1970, Т.101, № 6.

Узнагароды, прэміі, ганаровыя званні

• Сталінская прэмія другой ступені (1941) — за навуковыя працы па даследаванні радыеактыўнасці, апублікаваныя ў 1936, 1938 і 1940 гадах
• Сталінская прэмія першай ступені (1948) — за навуковыя даследаванні ў вобласці касмічных праменяў, вынікі якіх выкладзены ў артыкулах: «Састаў мяккай кампаненты касмічных праменяў на вышыні 3250 м над узроўнем мора», «Пра існаванне часціц з масай, прамежкавай паміж масай мезатрона і пратона», «Спектр мас варытронаў» (1947)
• Ленінская прэмія у галіны навукі і тэхнікі (1970; супольна з др.) — за працу «Трэкавыя іскравыя камеры»
• Прэмія Савета Міністраў СССР (1973)^[12]
• Два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга (1941; 10.06.1945)^[12][13][14]
• Заслужаны дзеяч навукі Армянскай ССР(1967)^[14]