1-я Віленская мужчынская гімназія

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Віленская гімназія.

1-я Віленская мужчынская Аляксандра I класічная гімназія — колішняя расійская сярэдняя навучальная ўстанова ў 1803—1914 гадах у Вільні.

1-я Віленская мужчынская гімназія
Заснавана	1803
Закрыта	1914
Тып	сярэдняя школа[d]
Краіна	Расійская імперыя
Размяшчэнне	Вільня

Фармальна створана ў 1803 годзе імператарскім актам Аляксандра I ад 4 красавіка пераўтварэннем падрыхтоўчага вучылішча Галоўнай школы Вялікага Княства Літоўскага, адначасова з пераўтварэннем самой Галоўнай школы ў Імператарскі Віленскі ўніверсітэт.^[1]

У 1803—1831 гады гімназія непарыўна звязана з універсітэтам. Выкладалі ў гімназіі прафесары ўніверсітэта. Выпускнікі гімназіі, калі выбіралі ўніверсітэцкі працяг адукацыі, у асноўным паступалі ў Віленскі ўніверсітэт.^[1]

Пасля паўстання 1830—1831 гадоў Віленскі ўніверсітэт скасаваны рэскрыптам расійскага імператара Мікалая I ад 1 мая 1832 года. Сувязь гімназіі з універсітэтам засталася толькі гістарычнай, яна размяшчалася ў былым універсітэцкім будынку па адрасе Благавешчанская вул., 26.^[1]

Магчымасці атрымаць універсітэцкую адукацыю на землях былой Рэчы Паспалітай тым часам ужо не было, Варшаўскі ўніверсітэт таксама быў закрыты. Выпускнікі 1-й Віленскай гімназіі паступаюць у Харкаўскі, Маскоўскі і Санкт-Пецярбургскі універсітэты. Садзейнічаў гэтаму і шэраг захадаў расійскага ўраду, каб палепшыць сітуацыі з расійскай юрыдычнай адукацыяй на тэрыторыях былой Рэчы Паспалітай, у Санкт-Пецярбургскім і Маскоўскім універсітэтах адкрылі па дзве польскія кафедры: грамадзянскага права і судаводства, а таксама крымінальнага і адміністрацыйнага права. У Санкт-Пецярбургскім універсітэце такія кафедры на юрыдычным факультэце адкрыты ў 1841 годзе, іх узначалілі прафесары К. А. Забароўскі (выпускнік Варшаўскага ўніверсітэта) і К. К. Губэ.^[2]

Пасля ўдзелу многіх выпускнікоў у паўстанні 1863—1864 гадоў 1-я Віленская гімназія, як і ўся Віленская навучальная акруга, трапіла пад жорсткі кантроль.^[2]

«Гэта ўжо была даўно наяўная рэчаіснасць, з якой сутыкаліся ўсе, хто паступаў у яе. Віленская першая гімназія, якая выхоўвала і прэм’ер-міністра Сталыпіна, і маршала Пілсудскага, і драматычнага артыста Шверубовіча-Качалава, была заўсёды адной з узорных па строгасці гімназій Расіі. Школьныя законы на паўночна-заходняй ускраіне былі пасля Польскага паўстання 1864 года самыя драконаўскія. М. А. Сергіеўскі, стаўленік графа Д. А. Талстога, які 29 гадоў запар кіраваў віленскай навучальнай акругай, адкрыта і няўмольна праводзіў палітыку клерыкальна-рэакцыйную. Палякаў і яўрэяў толькі цярпелі. Да 1905 рэвалюцыйнага года, у пасільнае перайманне непараўнальнаму Мураўёву-вешальніку, няўхільна ажыццяўлялася генерал-губернатарамі праграма помсты і знішчэння нацыянальных асаблівасцяў. Апека педагагічнай паліцыі была раўнівая і выведвальная»^[3].

Юзаф Пілсудскі, які скончыў гімназію ў 1885 годзе, пісаў:

«Я стаў навучэнцам першай Віленскай гімназіі, якая знаходзіцца ў сценах старадаўняга Віленскага ўніверсітэта, былой Альма матар Міцкевіча і Славацкага. Выглядала тут, вядома, інакш, чым у іх часы. Гаспадарылі тут, вучылі і выхоўвалі моладзь царскія педагогі, якія прыносілі ў школу ўсякія палітычныя страсці, лічачы за парадак рэчаў зневажанне самастойнасці і асабістай годнасці сваіх выхаванцаў. Для мяне гімназічнае жыццё было свайго роду катаргай <…> Не хапіла б валовай скуры на апісанне нястомных, прынізлівых прыдзірак з боку настаўнікаў, іх дзеянняў, якія ганьбяць усё, што ты прывык паважаць і любіць <…> У такіх умовах мая нянавісць да царскіх устаноў, да маскоўскага прыгнёту ўзрастала з кожным годам…»^[4].

Падобна адгукаўся пра рэжым у гімназіі Фелікс Дзяржынскі, які паступіў у гімназію праз два гады па сканчэнні яе Пілсудскім^[2]. Гуляючы ў 1909 годзе са сваёй будучай жонкай па ваколіцах Кракава, Дзяржынскі згадваў гады навучання неахвотна, Зоф’я Дзяржынская^[ru] пра гэта пісала:

«Скупа, але з нянавісцю ўспамінаў Юзаф гімназічны рэжым, русіфікатарства, шпіянаж за вучнямі, прымусовае наведванне ў табельныя дні малебнаў, дрэсіроўку на кватэры настаўніка гімназіі ў Вільні, дзе ён жыў разам з братамі»^[5].

У 1914 годзе сам Фелікс Дзяржынскі пісаў пра гэта:

«Калі я ўспамінаю гімназічныя гады, якія не ўзбагацілі маёй душы, а зрабілі яе больш убогай, я пачынаю ненавідзець гэтую дрэсіроўку, якая ставіць сабе задачай вытворчасць так званых інтэлігентаў. І светлыя ўспаміны мае вяртаюцца да дзён дзяцінства і пераскокваюць праз школьныя гады да пазнейшых гадоў, калі было так шмат пакут, але калі душа набыла гэтулькі шмат багаццяў…»^[6]

Амаль таксама пра гімназію ў размове з прафесарам Валянцінам Спяранскім, таксама выпускніком гімназіі, адгукаўся яе навучэнец, вядомы акцёр Васіль Качалаў, тады яшчэ Шверубовіч, які скончыў гімназію ў 1894 годзе:

«…нягледзячы на належнасць сваю тады да пануючай нацыянальнасці і да прывілеяванага праваслаўя, ён успамінае гімназічныя гады з адным толькі сумам, нават жахам»^[3].

Аднак, 1-я Віленская гімназія давала выдатную класічную адукацыю на рускай мове. Размаўляць на іншых мовах у гімназіі забаранялася.^[2]

Закрыта з пачаткам Першай сусветнай вайны ў 1914 годзе.

Сярод выпускнікоў вядомыя польскія інтэлектуалы XIX стагоддзя, у тым ліку Ігнацы Івіцкі^[pl], Баляслаў Кулясінскі^[pl], Міхал Тышкевіч (вып. 1848).