Буджак

Буджа́к (балг.: Буджак, рум.: Bugeac, гаг. Bucak; у перакладзе з турэцк.: bucak — «вугал», «кут») — гістарычная вобласць на поўдні Бесарабіі, якая займае паўднёвую частку міжрэчча Дуная і Днястра, на ўсходзе абмываецца Чорным морам. Уключае частку дэльты Дуная. Гістарычна з'яўляецца часткай буйнейшага, пераважна стэпавага макрарэгіёна, вядомага як Паўночнае Прычарнамор'е. Цяпер уключае паўднёвыя раёны Малдовы і паўднёва-заходнюю частку Адэскай вобласці Украіны. Характарызуецца пярэстым нацыянальным складам. Адзін з самых своеасаблівых рэгіёнаў сучаснай Украіны ў моўным, культурным, геаграфічным плане.

Этымалогія назвы рэгіёна ўзыходзіць да турэцкага слова турэцк.: буджак (вугал) — так называлася стэпавая тэрыторыя, якія ляжалі паміж турэцкімі крэпасцямі Ізмаіл, Бендэры і Акерманская крэпасць (цяпер Білгарад-Дністроўскі). Альтэрнатыўная назва рэгіёна — Акерманшчына ўзыходзіць да турэцкай калькі славянскай назвы найбуйнейшага горада рэгіёна — Білгарад-Дністроўскі (гэта значыць белая крэпасць), які ў канцы сярэдневяковага перыяду займала Асманская імперыя. У XV—XVIII стагоддзях рэгіён займала Буджацкая арда (Акерманская/Белгародская арда), прадстаўнікі якой — качавыя цюркі-ёрукі прынялі іслам і былі лаяльныя Крымскаму ханству і турэцкаму султану і ўвесь час канфліктавалі з запарожскімі казакамі. У выніку змяшэння некалькіх качавых цюркамоўных плямёнаў паміж вусцямі Днястра і Дуная да пачатку XVIII стагоддзя склаўся і мясцовы татарскі этнас — буджацкія татары.

Гідраграфічная сетка

Рачная сетка Буджака належыць да басейнаў Чорнага мора, Днястра. Галоўныя рэкі: Дунай (з Кілійскім гірлам), Днестр (з прытокам Кучурган). Дэльта Дуная і плаўні Днястра месцамі забалочаны. Буйныя рэкі маюць важнае гаспадарчае значэнне для суднаходства, арашэння і атрымання гідраэнергіі.

Даўжыня ліманных і марскога ўзбярэжжа ад гірла ракі Дунай да Тылігульскага лімана дасягае 300 км.

У прыморскай паласе шмат прэснаводных (Кагул, Ялпуг, Катлабуг) і салёных (Сасык, Шаганы, Алібей, Бурнас) азёр. Таксама на ўзбярэжжы знаходзіцца вялікая колькасць ліманаў цалкам ці часткова адгароджаных ад мора пясчана-ракушачнымі перасыпамі.

У VII—X стагоддзях Буджак (тады па па-славянску яго называлі Оглас, або Онглас) знаходзіўся ў сферы ўплыву Балгарскага ханства і Першага Балгарскага царства, а ў XII—XIV стагоддзях — Другога Балгарскага царства (пад грэчаскй назвай Параталасія (грэч. Παραθαλασσια — даслоўна «прымор'е»)). У Буджаку наогул панавалі качэўнікі, акрамя кароткіх прамежкаў у канцы I тысячагоддзя, калі яго засялілі балгары (выцесненыя каля 1000 года печанегамі^[1]), і затым у XV стагоддзі, паміж заняпадам Залатой арды і прыходам турак.

У канцы XIII стагоддзя былі заснаваны першыя калоніі генуэзцаў на нізоўях Днястра, і зноў ажывіўся гандаль. У XIII—XV стагоддзях была збудавана Білгарад-Дністроўская крэпасць. У сярэдзіне XIV стагоддзя прыморская Бесарабія ўвайшла ў склад Малдаўскага княства; тады ж тэрыторыя, спустошаная татарскімі нашэсцямі, была заселена валахамі, якія і склалі асноўную частку насельніцтва краіны. 5 жніўня 1484 года малдаўскі гарнізон Білгарад-Дністроўскай крэпасці быў вымушаны капітуляваць перад асманскім войскам, крэпасць пераназвана ў Акерман.

У 1503 годзе Турцыя далучыла паўднёвую Бесарабію (Буджак), дзе былі пабудаваны крэпасці Бендэры і Ізмаіл. Акерман і Кілія з акругай сталі турэцкімі адміністрацыйнымі адзінкамі — рая, у 1538 годзе новая рая была ўтворана на адрынутай у Малдовы бесарабскай тэрыторыі з цэнтрам у Бендэрах — Тыгіна. У Буджаку пасяліліся татары і нагайцы, якія падпарадкоўваліся Крымскаму ханству. Буджак уваходзіў у склад Асманскай імперыі да 1812 года. У Расійскай імперыі назва Буджак выкарыстоўвалася для апісання паўднёвай стэпавай часткі Бесарабскай губерні, у сваю чаргу якая ўваходзіла ў большы гісторыка-этнаграфічны рэгіён Наваросія.

Буджак здаўна вядомы сваім пярэстым этна-моўным складам насельніцтва ў цэлым. Ніводны з народаў не складае ў Буджаку большасці, пры гэтым доля ўкраінцаў у ім (40 %) амаль удвая ніжэйшая чым па краіне ў цэлым (78 %) і ў паўтара разы ніжэйшая чым у Адэскай вобласці ў цэлым (60 %). Павышана доля балгараў, малдаван, гагаузаў; доля этнічных рускіх адпавядае агульнаўкраінскі. У XIX і XX стагоддзях значную частку насельніцтва Буджака складалі нямецкія каланісты. Цяпер немцаў амаль няма. У рэгіёне захоўваецца невялікі арэал кампактнага рассялення албанцаў-арнаўтаў.

Так, паводле перапісу 1989 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:

Украінцы 35,8 %
Балгары 24,8 %
Рускія 17,7 %.
Малдаване 15,2 %
Гагаузы 4,6 %
Албанцы-арнаўты 0,4 %
Іншыя 1,5 %

Паводле перапісу 2001 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:

Украінцы 40,2 %
Балгары 20,9 %
Рускія 20,3 % (рускае насельніцтва пераважае ў гарадах і ў прыватнасці складае большасць насельніцтва горада Ізмаіл)
Малдаване 12,6 %
Гагаузы 4,1 %
Албанцы-арнаўты 0,4 %
Іншыя 1,5 %

Больш інфармацыі Раён ці Горад, Колькасць (доля %) ...

Нацыянальны склад украінскай часткі Буджака. Усеўкраінскі перапіс насельніцтва 2001 года¹
Раён ці Горад	Колькасць (доля %)	Украінцы	Малдаване	Балгары Бесарабіі	Рускія	Гагаузы	Іншыя
Арцызскі раён	51 700	14 200	3300	20 200	11 500	900	1600
Білгарад-Дністроўскі раён	62 300	51 000 (81,9 %)	3900	800	5500 (8,8 %)	200	900
Балградскі раён	75 000	5700 (7,6 %)	1200	45 600 (60,8 %)	6000	14 000 (18,7 %)	2500
Ізмаільскі раён	54 700	15 800 (28,9 %)	15 100 (27,6 %)	14 100	8900	200	600
Кілійскі раён	59 800	26 700 (44,6 %)	9400	2600	18 000 (30,1 %)	2300	800
Рэнійскі раён	40 700	7200 (17,7 %)	19 900 (48,9 %)	3400	6100	3200	900
Сарацкі раён	49 900	21 900 (43,9 %)	9400	10000	7900	200	500
Тарутынскі раён	45 200	11 100	7500	17 000 (37,6 %)	6300	2700	600
Татарбунарскі раён	41 700	29 700 (71,2 %)	3900	4800	2700	-	600
горад Ізмаіл	85 100	32 500 (38,2 %)	3700	8600	37200 (43,7 %)	800	2.300
горад Білгарад-Дністроўскі	51 100	32 200 (63,0 %)	1000	1900	14 400 (28,8 %)	200	1400
Разам	617 200¹	248 000¹	78 300¹	129 000¹	124 500¹	24 700¹	12 700¹