Грабніца Кіра

Грабніца Кіра (перс.: آرامگاه کوروش بزرگ) — месца апошняга спачыну Кіра Вялікага, заснавальніка старажытнай імперыі Ахеменідаў. Маўзалей знаходзіцца ў Пасаргадах, археалагічным помніку ў правінцыі Фарс, Іран.

Славутасць
Грабніца Кіра
30°11′38″ пн. ш. 53°10′02″ у. д.HGЯO
Краіна	Іран[1]
Месцазнаходжанне	Pasargad County[d]
Архітэктурны стыль	Achaemenid architecture[d][1]
Дата заснавання	530 да н.э.[1]
Вышыня	11,1 м[1]
Матэрыял	вапняк[2]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Упершыню ён быў ідэнтыфікаваны як магіла Кіра Джэймсам Джасцінам Мор’е, які параўнаў помнік з тым, што апісана ў працах грэчаскага гісторыка Арыяна^[3][4][5].

Маўзалей з’яўляецца значным гістарычным прыкладам сейсмічнай тэхнікі, паколькі ён лічыцца самай старой канструкцыяй з ізаляванай базай у свеце, што надае яму вялікую ўстойлівасць да сейсмічных небяспек. Гэта адзін з ключавых аб’ектаў іранскай культурнай спадчыны. 29 кастрычніка 2021 года іранская паліцыя забараніла людзям наведваць маўзалей.

Месца знаходжання магілы закрываецца кожны год падчас Дня Кіра Вялікага пасля пратэсту супраць манархіі ў 2016 годзе.

Ідэнтыфікацыя

Першая сучасная карціна магілы, апублікаваная Джэймсам Джасцінам Мор’е ў 1811 годзе, пад назвай «Магіла Мадрэ Сулеймана»

Грабніца, раней вядомая як «Магіла Мадрэ Сулеймана» (маецца на ўвазе альбо халіф Сулейман ібн Абд аль-Малік, альбо біблейская Вірсавія, маці Саламона), упершыню была ідэнтыфікаваная венецыянскім вандроўнікам Ясафатам Барбара, а пазней — Ёханам Альбрэхтэ дэ Мандэсла^[6]. Упершыню яна была ідэнтыфікавана як магіла Кіра ў пачатку дзевятнаццатага стагоддзя, спачатку Джэймсам Джасцінам Мор’е, а затым Робертам Керам Портэрам^[7]. Мор’е апісаў магілу наступным чынам:

[Гэты] будынак такой незвычайнай формы, што жыхары краіны часта называюць яго судом д’ябла. Ён абапіраецца на квадратную аснову з вялікіх мармуровых блокаў, якія ўзвышаюцца ў сем слаёў пірамідальна… На кожнай частцы самога помніка высечаны надпісы, якія сведчаць аб пашане яго наведвальнікаў; але няма ніякага следу ніводнага з персанажаў старажытнай Персіі ці нават старажытнай арабскай мовы. Ключ захоўваюць жанчыны, і нікому, акрамя жанчын, не дазваляецца ўваходзіць. Людзі звычайна лічаць яго помнікам маці Саламона, і ўсё яшчэ звязваюць некаторую дзейснасць з яго імем; бо яны паказваюць на некаторую ваду, да якой звяртаюцца тыя, каго, магчыма, укусіў шалёны сабака, і з дапамогай якой, калі выпіць цягам трыццаці дзён пазбаўляецца ад злых наступстваў раны. Ва ўсходняй гісторыі амаль усе цуды звязаны з Саламонам Святога Пісання: аднак кароль, чыёй маці, як кажуць, была збудавана гэта грабніца, меней непраўдападобны (як выказалі здагадку кармеліты Шыраза Мандэлсла) Шах Сулейман, чатырнаццаты халіф расы Алі. Але хоць гэтае меркаваньне больш верагоднае, чым тое, што гэта помнік Вірсавіі, яно, на мой пагляд, нездавальняльнае, бо цалкам адрозніваецца ад усіх магілаў магамеданскіх святых, якія я калі-небудзь бачыў у Персіі, Малой Азіі ці Турцыі.

Затым Мор’е выказаў здагадку, што магіла можа быць магілай Кіра, грунтуючыся на апісанні Арыяна. Ён адзначыў падабенства, а таксама адрозненні, у тым ліку адсутнасць надпісу, адзначанага Арыянам, адсутнасць гая дрэў і трохкутнага даху ў параўнанні з «арачным» апісаннем Арыяна:

Калі б месцазнаходжанне гэтага месца адпавядала месцам Пасагарды, а таксама форма гэтай канструкцыі адпавядала б апісанню магілы Кіра недалёка ад гэтага горада, у мяне ўзнікла б спакуса прыпісаць цяперашняму будынку гэтак славутае паходжанне. Тая магіла была ўзнята ў гаі; гэта быў невялікі будынак, накрыты арачным каменным дахам, і ўваход у яго быў такі вузкі, што самы стройны чалавек ледзь мог прайсці: ён абапіраўся на чатырохвугольную аснову з аднаго каменя і змяшчаў знакаміты надпіс: «Смяротныя, я Кір, сын Камбіза, заснавальнік персідскай манархіі і валадар Азіі, не крыўдуй на мяне таму гэты помнік». Тое, што раўніна вакол Месджеда Мадрэ Сулеймана была месцам вялікага горада, пацвярджаюць руіны, якімі яна ўсыпана; і што гэты горад меў такую ж агульную старажытнасць, што і Персепаль, можна зрабіць выснову з існавання падобнага сімвала ў надпісах на рэштках абодвух, хоць гэты канкрэтны будынак не адлюстроўвае ўнутраных сведчанняў тагачаснай даты. У сучаснай Персіі, натуральна, знік бы гай; канструкцыі адпавядаюць памерам; трохкутны дах таго, што я наведаў, можна было б назваць арачным у эпоху, калі сапраўдная паўкруглая арка была, верагодна, невядомая; дзверы былі настолькі вузкія, што, калі б мне дазволілі зрабіць спробу, я наўрад ці мог бы праціснуцца ў іх; і тыя, хто захоўваў ключ, сцвярджалі, што адзіным прадметам унутры быў велізарны камень, які мог бы быць «асновай адной часткі», апісанай Арыянам; але паколькі ён паўтараў апавяданне іншага, розніца не мае значэння, калі яна існуе. Аднак я падазраю, што многія будынкі ў Пэрсепалісе так сабраныя разам, што калісці маглі здавацца адным велізарным блокам, што цяперашняя канструкцыя ў свой час магла мець падобны выгляд. Вечнасць яго помніка, які Кір разважаў, замацаваўшы яго на адным вялізным камені, была б у роўнай ступені дасягнута канструкцыяй гэтай тканіны, якой, здаецца, наканавана перажыць рэвалюцыі стагоддзяў. І праз дзве тысячы чатырыста гадоў адсутнасць надпісу на Меседдзе Мадрэ Сулеймана не будзе рашаючым доказам супраць яго тоеснасці з магілай Кіра.

Будаўнічыя характарыстыкі

Грабніца Кіра знаходзіцца ў паўднёвым куце пляцоўкі, якая калісці была каралеўскім паркам Пасаргады і пабудавана з жаўтлява-белага вапняку, верагодна, з шахты Сіванд. Будынак магілы быў устойлівым да прыродных і непрыродных фактараў на працягу 2500 гадоў і ўсё яшчэ стаіць на раўніне Пасаргады. Яго падмурак — гэта каменная пляцоўка, канструкцыя якой утварае прастакутны квадрат даўжынёй 13,35 метра і шырынёй 12,30 метра. Гэты будынак складаецца з дзвюх цалкам асобных частак; шасціступеньчатая каменная пляцоўка, а над шостай прыступкай — пакой з двухсхільным дахам^[8].

Агульная вышыня будынка складае крыху больш за 11 метраў. Першая платформа, якая ўтварае першую прыступку, мае вышыню 165 см, але каля 60 см першапачаткова яна была неразрэзанай і схаванай; гэта значыць, што, як і другая і трэцяя прыступкі, яна была роўна 105 см у вышыню. Чацвёртая, пятая і шостая прыступкі маюць вышыню па 57,5 см. Шырыня платформаў складае паўметра, а ўзровень шостай платформы, якая ўтварае аснову пахавальні, складае каля 6,40 метра на 5,35 метра^[9].

Даўжыня магілы 3,17 метра, шырыня 2,11 метра, вышыня 2,11 метра. Яе сцяна тоўстая, з таўшчынёй да 1,5 метраў, складзена з чатырох шэрагаў добра асечанага каменя. Першы і другі шэраг вышэйшыя за трэці і чацвёрты, а на паўночна-заходнім баку, відаць, былі падвойныя дзверы, якія рассоўна адчыняліся, якіх цяпер няма. Цяперашні ўваход мае шырыню 78 см і вышыню 140 см, а парог яго глыбокі. У кожным з двух кутоў малога парога зроблена паглыбленне для пяткі дзвярэй і гарызантальныя пазы глыбінёй 16 см з аднаго боку і 10 см з другога боку, каб можна было знайсці і ўставіць дзве перамычкі пры іх адкрыцці^[10].

У пярэдняй частцы грабніцы, у верхнім трохкутніку брамы, была вельмі ўпрыгожаная кветка, ад якой сёння захавалася толькі вельмі слабая палова. Еўрапейскі падарожнік па імі Ёган Альбрэхт фон Мандэльсла ўбачыў кветку ў 1638 годзе і адлюстраваў яе на карціне магілы Кіра, але яна была даўно забытай ці іншай інтэрпрэтацыяй да Давіда. Стронах аднавіў, апісаў і інтэрпрэтаваў яе ў 1964 годзе. Кветка, пра якую ідзе гаворка, мела 12 асноўных пёраў, з якіх 24 знаходзіліся па-за дваром, а 24 — звонку^[11]. Гэтая роля адлюстроўвае рэшткі сонца, і, улічваючы тое, што іранцы прыстасавалі імя Кіра да сонца, гэты сланечнік быў сімвалам і праявай асобы Кіра і схемай яго духоўнага становішча ў іранцаў^[12].

Дах грабніцы знутры гладкі і просты, але звонку двухсхільны і яго двухбаковы схіл мае форму лічбы восем. Дах зроблены з двух каштоўных камянёў, на якіх ляжыць камень-піраміда з асновай 6,25 метра на 3 метра і таўшчынёй паўметра, а на ім быў камень над дахам, якога цяпер няма. Лічыцца, што па традыцыі Ахеменідаў, каб асвятліць і лепш перамясціць каштоўныя камяні, яны капалі ўнутры даху^[13]. Форсат аль-Даўла Шыразі заўважыў пустую прастору паміж унутраным дахам і аднасхільным дахам звонку і палічыў гэта месцам пахавання памерлых^[14]:

Яго дах аднасхільны звонку, але плоскі знутры; такім чынам, з тыльнага боку гэтага плоскага даху знутры да ніжэй увагнутага даху ён полы ў форме трыхвугольніка, і тут было месца пахавання памерлых, а ў мінулым дах быў прабіты і яго камяні былі разбітыя. Некаторыя з людзей, якія падымаліся адтуль, убачылі склеп, дзе згадвалася, што каменная труна і ў ёй нябожчык. Цяпер гэта труп прозы гебы [як рассыпаны пыл].

Гэтая сярэдняя частка, пра якую згадвае Шыразі, уяўляе сабой лагчыну даўжынёй 4,75 метра, шырынёй каля аднаго метра і глыбінёй 85 сантыметраў. Каб не пахіснуць цягавітасць гэтай ямы, дах быў зроблены з двух частак^[15]. Аднак думка, што пустая прастора была месцам размяшчэння труны ці нават двух трун (з-за падзелу сярэдняй прасторы на дзве), была папулярнай у мінулым^[16].

Падлога ў памяшканні грабніцы складзена з двух вялікіх каменных пліт. Паводле Джорджа Керзона (1892), шыфер быў большы, чым вялікія ямы, у якіх ён быў выкапаны. Напэўна, каб даведацца, што пад ім^[17].

Маўзалей быў пабудаваны без раствора, але металічныя пучкі курганоў злучалі камяні, амаль усе яны былі раскапаныя і вывезеныя, заставаліся непрыемныя ямкі, якія псавалі трываласць будынка. Каманда на чале з Алірэза Шапур Шахбазі адрамантавала гэтыя канавы як мага больш з кавалачкамі прывезеных з шахты Сівад^[18].

Тыя, хто наведваў магілу ў дзевятнаццатым стагоддзі і запісваў свае назіранні, казалі пра далёкія слупы магілы Кіра^[19]. У цяперашні час ад гэтых калон і іншых збудаванняў вакол магілы няма слядоў. Напрыклад, Франц Генрых Вайсбах, нямецкі вучоны і ўсходазнавец, які наведаў Пасаргады ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя і напісаў апісанне будынкаў у Пасаргадах, так апісвае слупы вакол магілы Кіра^[20]:

Тры бакі магілы акружаны 22 калонамі. Ад двухсценнай сцяны, якая акружае калоны, бачныя сляды. Даўжыня кожнага шэрагу слупоў, пастаўленых адзін да аднаго, складае 30 метраў, а даўжыня шэрагу слупоў, перпендыкулярных гэтым двум радам, складае 32 метра. Даўжыня двух супрацьлеглых шэрагаў ад унутранай сцяны 35 метраў, а другой часткі ад унутранай сцяны 42 метры. Ёсць сумневы, што знешняя сцяна існавала ад пачатку. Знешняя сцяна ўяўляе сабой вялізную сцяну, на якой абапіраюцца рэшткі брамы.

За некалькі дзесяцігоддзяў да Вайсбаха Кэр Портэр, які наведаў магілу ў 1818 годзе, выказаў сваё меркаванне аб стане калон^[21]:

Вялікая плошча, вызначаная асновай з 24 круглых слупоў, ахоплівае будынак як квадрат. Дыяметр кожнай калоны складае 3 футы і 3 цалі [прыкладна 99 см]. Кожны бок квадрата завершаны 6 калонамі, кожная з якіх знаходзіцца на адлегласці 14 футаў [прыкладна 4,27 м] ад бакавой калоны. 17 слупоў усё яшчэ стаяць, але яны акружаны смеццем і наўмысна злучаны муравай сцяной.

Аб паходжанні архітэктурнага стылю будынка выказваліся розныя меркаванні. Дыяпазон гэтых поглядаў шырокі і ўключае грэцкае паходжанне з Малой Азіі, Міжземнамор’я, егіпцян, эламітаў і першапачатковых іранцаў. Б. Фараваш пра асвятленне Хрпштхай на магіле Кіра пісаў, што магілы Ряяны таксама пакрытыя першым шоўкам, і гэта прыводзіць да часу магілы першага цара Ахеменідаў, па традыцыі ў раёнах Барахыза на поўнач ад Ірана звычайна так рабілі^[22].

Рэканструкцыя магілы

Гэтая магіла была адрамантавана двойчы, адзін раз у 1972 годзе і другі раз у перыяд з 2002 па 2009 год. Упершыню рэстаўрацыйныя работы праводзіліся пад кіраўніцтвам Алі Самі (тады кіраўнік Персепальскага археалагічнага інстытута).

У другі раз, як паведамляе інфармацыйнае агенцтва Mehr, некаторыя эксперты ў галіне культурнай спадчыны заявілі, што падчас рэканструкцыі дах магілы быў моцна пашкоджаны. Па словах аднаго з такіх экспертаў, рэстаўратар гэтага будынка навучыўся рэстаўрацыі эксперыментальна і не меў ні навуковай, ні ўніверсітэцкай адукацыі ў гэтай галіне.

Пасля ад’езду італьянскай экспертнай групы з Персепаліса ён узяў на сябе адказнасць за аднаўленне магілы Кіра. Эксперт сцвярджае, што пры рэстаўрацыі рэстаўратар дапусціў памылкі, большасць з якіх былі звязаныя з разбурэннем даху магілы. Іншы эксперт Арганізацыі культурнай спадчыны таксама паведаміў карэспандэнту Mehr:

Калі рэстаўрацыя даху магілы рабілася па правільных навуковых метадах, то яна павінна была быць завершана як мінімум праз два гады.

Каве Фарох таксама заявіў у дыскусіі ў персідскай службе VOA 29 снежня 2008 года, у якой прысутнічаў Хасан Рахсаз, кіраўнік рэстаўрацыйнай групы магілы Кіра Вялікага, што археалагічныя прынцыпы не правялі аднаўленчую аперацыю дакладна і пашкодзілі магілу.

Класічныя ацэнкі

Найбольш шырокае апісанне канструкцыі, заснаванае на страчаным апавяданні Арыстобула (які суправаджаў Аляксандра Македонскага ў яго ўсходніх паходах у канцы 4 стагоддзя да н.э.), можна знайсці ў «Анабасісе Аляксандра» (6.29), напісаным Арыянам у 2 стагоддзі нашай эры^[23].

Арыян, пісаўшы ў другім стагоддзі нашай эры, апісаў магілу наступным чынам^[24]:

Ён быў засмучаны зняверствам, учыненым на магіле Кіра, сына Камбіза; бо, паводле Арыстобула, ён знайшоў яе выкапанай і разрабаванай. Магіла знакамітага Кіра знаходзілася ў царскім парку ў Пасаргадах, а вакол яе быў пасаджаны гай з разнастайных дрэў. Парк таксама амываў ручай, а на лузе расла высокая трава. Аснова самой магілы была зроблена з квадратнага каменя ў выглядзе прамавугольніка. Над ім быў каменны будынак, увенчаны дахам, з дзвярыма, які вялі ўнутр, настолькі вузкімі, што нават маленькі чалавек мог з цяжкасцю ўвайсці, адчуваючы вялікі дыскамфорт. У будынку ляжала залатая труна, у якой было пахавана цела Кіра, а побач з труной ляжала ляжанка, ногі якой былі з золата, апрацаванага молатам. Дыван з вавілонскага габелена з фіялетавымі дыванамі ўтвараў падсцілку; на ім былі таксама мідыянскае паліто з рукавамі і іншыя тунікі вавілонскай вытворчасці. Арыстобул дадае, што на ім таксама ляжалі мідыянскія штаны і вопраткі, афарбаваныя ў колер гіяцынта, а таксама іншыя фіялетавыя і розныя іншыя колеры; акрамя таго, былі спаяныя каўняры, шаблі і завушніцы з золата і каштоўных камянёў, а каля іх стаяў стол. Па сярэдзіне ляжанкі ляжала труна, у якой было цела Кіра. У засценку, недалёка ад пад’ёму, які вядзе да магілы, быў невялікі дом, пабудаваны для магаў, якія ахоўвалі магілу; абавязак, які яны выконвалі з часоў Камбіза, сына Кіра, сына, наступнага бацькі ў якасці вартаўніка. Гэтым людзям кароль штодня даваў авечку і вызначаную колькасць пшанічнай мукі і віна; і каня раз на месяц у ахвяру Кіру. На магіле быў змешчаны надпіс персідскімі літарамі, які меў наступнае значэнне на персідскай мове: «О чалавек, я Кір, сын Камбіза, які заснаваў імперыю персаў і быў царом Азіі. Таму не крыўдуйце на гэты помнік». Як толькі Аляксандр заваяваў Персію, ён вельмі хацеў увайсці ў магілу Кіра; але ён выявіў, што ўсё астатняе было вынесена, акрамя труны і ляжанкі.

Страбон заявіў, што калі Аляксандр Македонскі разрабаваў і разбурыў Персепаль, ён наведаў магілу Кіра і загадаў Арыстобулу, аднаму са сваіх воінаў, увайсці ў помнік. Унутры ён знайшоў залаты ложак, стол з посудам для піцця, залатую труну, некалькі ўпрыгожанняў, абсыпаных каштоўнымі камянямі, і надпіс на магіле. Ніякіх слядоў таго надпісу не захавалася. Страбон апісаў гэта наступным чынам^[25]:

Затым Аляксандр адправіўся ў Пасаргады; і гэта таксама была старажытная царская рэзідэнцыя. Тут ён убачыў таксама ў парку магілу Кіра; гэта была невялікая вежа, схаваная сярод густых дрэў. Унізе магіла была цвёрдай, але зверху мела дах і магілу, у якой быў надзвычай вузкі ўваход. Арыстобул кажа, што па загаду цара ён прайшоў праз гэты ўваход і ўпрыгожаную магілу; і што ён убачыў залаты ложак, стол з кубкамі, залатую труну і мноства адзенняў і ўпрыгожванняў, устаўленых каштоўнымі камянямі; і што ён убачыў усё гэта ў свой першы візіт, але пазней гэта месца было абрабавана і ўсё было вывезена, акрамя ляжанкі і труны, якія былі толькі разбітыя на часткі, і рабаўнікі змясцілі труп у іншае месца, факт, які відавочна даказваў, што гэта быў учынак рабаўнікоў, а не сатрапа, бо яны пакінулі пасля сябе толькі тое, што было няпроста вынесці; і што рабаванне адбылося, хоць магіла была акружаная вартай вешчуноў, якія атрымлівалі на сваё ўтрыманне авечку кожны дзень і каня кожны месяц. Але як аддаленасць краін, да якіх прасунулася армія Аляксандра, Бактры і Індыі, прывяла да шматлікіх іншых рэвалюцыйных актаў, так і гэта было адным з рэвалюцыйных дзеянняў. Цяпер Арыстобул так сцвярджае і ідзе, каб запісаць на магіле наступны надпіс: «О чалавек, я Кір, які набыў імперыю для персаў і быў царом Азіі; не крыўдуй на мяне таму на мой помнік». Анісікрыт, аднак, сцвярджае, што вежа мела дзесяць паверхаў і што Кір ляжаў на самым верхнім паверсе, і што быў адзін надпіс на грэчаскай мове, выразаны персідскімі літарамі: «Тут я ляжу, Кір, цар цароў», і яшчэ адзін надпіс на персідская мова з тым жа значэннем.

Архітэктура

Дызайн магілы Кіра прыпісваецца месапатамскім або эламскім зікуратам, але цэла звычайна прыпісваецца грабніцам Урарту больш ранняга перыяду. У прыватнасці, магіла ў Пасаргадах мае амаль тыя ж памеры, што і магіла Аліята, бацькі лідыйскага цара Кроза; аднак некаторыя адмовіліся ад патрабавання (паводле Герадота, Кроз быў пашкадаваны Кірам падчас заваявання Лідзіі і стаў членам двара Кіра). Галоўным упрыгожваннем магілы з’яўляецца разетка над дзвярыма ў франтоне. Увогуле, мастацтва і архітэктура, знойдзеныя ў Пасаргадах, уяўляюць сабой прыклад персідскага сінтэзу розных традыцый, абапіраючыся на прэцэдэнты з Эламай, Вавілонам, Асірыі і Старажытнага Егіпта з даданнем некаторых анаталійскіх уплываў.

Дзень Кіра Вялікага

Торт у форме цыліндра Кіра і торт у форме грабніцы Кіра ў Пасаргадах

Дзень Кіра Вялікага (фарсі : روز کوروش بزرگ Руз-е Kuros-е Bozorg), таксама проста вядомы як Дзень Кіра (фарсі : روز کوروش Руз-е Kuros), з’яўляецца неафіцыйным святам у Іране, які штогод праходзіць ля Магілы Кіра 29 кастрычніка, 7 Абана па іранскім календары, у памяць Кіра Вялікага. Гэта гадавіна ўваходу Кіра ў Вавілон. Кір з’яўляецца заснавальнікам першай Персідскай імперыі, таксама вядомай як імперыя Ахеменідаў^[26].

Іранскі Новы год

Падчас Наўруза, персідскага Новага года, іранцы, якія збіраюцца з усёй краіны, штогод праводзяць яго каля магілы. Іранцы паважаюць Кіра Вялікага як заснавальніка Ірана і Персідскай імперыі^[27][28].

Галерэя

• 
  Святкаванне 2500-годдзя Персідскай імперыі Шахам Ірана ў 1971 годзе.
• 
  Анімацыя маўзалея.
• 
  Рамонт магілы Кіра.
• 
  Маўзалей Кіра Вялікага ў Іране.
• 
  Роберт Кер Портэр, 1818
• 
  Пасаргады Эжэна Фландена, 1840
• 
  Джон Ашэр, 1865 год
• 
  Гур-э-Дохтар, магчымая магіла Кіра I
• 
  Магіла Кіра Вялікага
• 
  Выгляд грабніцы Кіра Вялікага на адваротным баку банкноты 500 рыалаў 1938 года.
• 
  Выгляд на магілу Кіра Вялікага на адваротным баку банкноты 50 рыалаў 1970-х гадоў.

Зноскі

1. https://iranicaonline.org/articles/cyrus-v-tomb
2. https://ijm.tums.ac.ir/index.php/ijm/article/view/370
3. Strabo«The Geography of Strabo. Literally translated, with notes, in three volumes», W. Falconer, H.C. Hamilton (trl.), T.3, London: George Bell & Sons, 1889, Strb. XV.3.8, p.134.
4. Briant P., From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Eisenbrauns, 2002, p.85, ISBN 0-19-813190-9
5. Stronach D., Pasargadae. A Report of the Excavations Conducted by the British Institute of Persian Studies from 1961 to 1963, Oxford University Press, Oxford 1978, p.22-23, 42, ISBN 0-19-813190-9
6. The Classical Journal. A. J. Valpay. 1819. pp. 354–.
7. Porter, 1821, Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia… during the years 1817, 1818, 1819, and 1820, p.498-501
8. Shahbazi, 39-42
9. Welcome to Encyclopaedia Iranica (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2021.
10. Shahbazi, 39-42
11. Stronach, «circular symbol», Iran .
12. Shahbazi, 39-42
13. Shahbazi, 39-42
14. Forsat Shirazi, Ajam Works, 229
15. Shahbazi, Pasargad Comprehensive Guide, 43
16. In addition to the opportunity of Shirazi, Ajam works, frankly to Hosseini Fasaei, Naseri Farsnameh, second speech, 1560
17. Goerge Curzon, Persia, vol 2, 77
18. Shahbazi, Comprehensive Guide to Pasargad, 46
19. For example, see Morier, [First] Journey, 150; Porter, Travels vol1, 499; Curzon, Persia vol2, 76; Weissbach.
20. 716 [654 - Das Grab des Cyrus und die Inschriften von Murghab - Das Grab des Cyrus und die Inschriften von Murghab - Page - Zeitschriften der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft - MENAdoc – Digital Collections] (нявызн.). menadoc.bibliothek.uni-halle.de. Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2021.
21. Ker Porter, Travels, vol 1, 499
22. Farhoshi, Iranview, 73.
23. Tomb of Cyrus the Great. Old Persian (Aryan) — (The Circle of Ancient Iranian Studies — CAIS)
24. Arrian (1893). Arrian's Anabasis of Alexander and Indica. G. Bell & sons. p. 340. Book 6 Chapter 29
25. The Geography of Strabo, 1932 edition, Book XV, Chapter 3
26. منشور کورش بزرگ (нявызн.)(недаступная спасылка). Savepasargad.com. Архівавана з першакрыніцы 13 верасня 2011. Праверана 17 снежня 2021.
27. Visitor anti-robot validation (нявызн.)(недаступная спасылка). Fouman.com. Архівавана з першакрыніцы 28 ліпеня 2011. Праверана 17 снежня 2021.
28. Iran: The Challenges of a Split Personality - ASHARQ AL-AWSAT English (нявызн.). English.aawsat.com. Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2016.

Літаратура

• R.M.Ghias Abadi (2004) Achaemenid Inscriptions, 2nd edition, publisher Shiraz Navid ISBN 964-358-015-6
• Amelie Kuhrt (1995) The Ancient Near East: ca. 3000-330 BC, chapter 13, p. 647, Routledge ISBN 0-415-16762-0
• Arrian, Anabasis I. IX; cf. M. A. Dandamaev Cyrus II, within Encyclopaedia Iranica