Мьянма

Мьянма (бирманаар မြန်မာ, 1989 он болотор Бирма), албан ёһоор Мьянмагай холбоото улас (бирманаар ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်) Энэдхэг-Хитадай хахад аралай баруун хойто хэһэгтэ байрладаг Зүүн Урда Азиин улас гүрэн. Нютаг дэбисхэрынь 677 мянган км². Хүн зониинь 55 сая хүн (2013), энэ дунда 69 % — бирманшууд, гадна каренүүд, шанууд, араканшууд гэхэ мэтэ. Хотынхи хүн зониинь 25 % оршом (1993). Албан ёһоной хэлэн — бирма хэлэн. Диилэнхи хуби буддын шажантад. Мьянма хадаа — 7 можо уластай, 7 засаг захиргаанай можотой, болон 5 өөрөө засаха оронууд холбоото улас. Ниислэл хотонь Нейпьидо, 2005 болотор — Янгон. Түрын тэригүүн ба засагай газарай толгойлогшо — Тейн Сейн.

Мьянмагай холбоото улас ᠮᠢᠠᠨᠮᠠ ᠤᠨ ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠲᠤ ᠤᠯᠤᠰ ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်
Түрын туг Түрын һүлдэ
Түрын дуулалай нэрэ: «Каба ма чже»
Мьянма һуури байра
Ниислэл		Нейпьидо
Албан хэлэн		Бирман хэлэн
Захиргаан
-	Юрэнхылэгшэ	Тхин Чжо
-	Юрэнхы сайд	Сайн Мау Кхан
Тусгаар тогтонол		Тусгаар тогтонол
-	04.01.1948	Тусгаар амяарлан тогтобо
Дэбиcхэр газар
-	Бүхэлидөө	678 500 км2 (39)
-	Уһанай процент (%)	3,06 %
Хүн зон
-	Тоосоо ()	55 167 330 (24)
ДНБ (ХАШТ)		2010 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$76.473 тэрбум[1] (76)
-	Нэгэ хүндэ	$1,250[1] (163)
ДНБ (Нэрлэһэн)		2010 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$42.953 тэрбум[1]
-	Нэгэ хүндэ	$702[1] (155)
ХХИ (2010)		▼ 0.451[2] (доогуур) (132)
Мүнгэн тэмдэгтэ		Кьят (MMK)
Сагай бүһэ		+06:30
Интернет домэйн		.mm
Телефоной код		+95

Ехэнхидээ уулархаг орон; түб хэһэгтэнь ба урда хэһэгтэнь — Иравадиин тэгшэ газар. Халуун ороной бороотой уларилтай. 3 һарын ба 4 һарын дундажа температура (эгээн халуун һара) 30-32 °C, 1 һарын температура хойто хэһэгтэ 13 °C, урда хэһэгтэ 20-25 °C. Жэл бүридэ тэгшэ газартань 500 мм шииг нойтонтой, ууладань 3500 мм. Томо гол мүрэн — Иравади, Салуин. Ургамалынь халуун ороной ба борооной ой. Мьянмын газарта Пидаун, Шаэдаун гэхэ мэтэ нөөсэ газарнууд бии.

Газар зүй

Мьянма улас 676 578 км² газар эзэлжэ, Афганистанһаа томо, дэлхэйн 40-дэхи нютагтай орон юм.

Хойто үргэригэй 9° — 29°, зүүн утаригай 92° — 102° дотор Ази түбиин зүнн-урда хэһэгтэ Энэдхэгэй далайн эрьедэ оршоно. Баруун-хойто талаараа Бангладеш (271 км), Энэдхэг (1468 км), зүнн-хойто талаараа Хитад (2129 км), зүнн-урда талаараа Тайланд (2416 км), Лаос (238 км) уластай хиллэжэ, урда талаараа Бенгалиин булан, Андаманай тэнгистэ тулана. Хилын ута — 6522 км, эрьеын ута — 1930 км.

Хилые дагажа нютагаар уулархаг ба дунда нютагаар голой хүндын, урда эрьеэр тэнгисэй эрьеын нам дооро газартай.

Хойто заха, Гималайн уулын Хкакабо Рази орьел (5881 м) эгээн үндэр сэг бол эрье эгээн нам дооро газар болоно. Аракан, Пегу, Шан, Тенассарим зэргэ уулын шэлэ, тэгшэ үндэрлиг газарнуудтай.

Уулаар зааглагдаха Иравади, Салуин, Ситаун гэһэн гурбан мүрэнэй һаба газар байна. Иравади мүрэн 2170 км урдаха ба хүн арадай ехэнхинь энэ мүрэниие бараадажа, Аракан-Шанай хоорондо нютагладаг.

Нютагай ехэнхи хэһэг тропигой, экваторой уларилтай.

Урда эрьеэр муссон һалхитай жэлдэ 5000 мм шииг нойтонтой байдаг бол мүрэнэй адагаар 2500 мм, түб хэһэгэй хуурай газараар 1000 мм-һээ бага шииг нойтонтой. Хойто хэһэгтэ харисангы сэрюун болон жэлэй дундажа температура 21 °C байха ба урда хэһэгтэ халуун гү, али дундажаар 32 °C температура хүрэжэ халана.

Ургамал амитанаар баян. Нютагай 16,6%-нь газар таряаланда тохирхо газар байха ба шэрэнгэн ойтой. Бар, эрбис зэргэ хобор амитад шэрэнгэнээ байха ба зэрлиг үхэр, зэрлиг гахай, буга, заан зэргэ хүхэтэн амитан байна. Ойн ажахы эрхилнэ. Тоти гэхэ мэтэ 800 гаран зүйлэй шубууд байна.

Хүн зон

Паганай дасан хиид

Мьянма улас 2014 ондо 51 419 420 хүнтэй (дэлхэйдэ 24-дэхи олон) байгаа. 29 процентынь 0-14 наһанай багашуул, 65%-нь 15-64 наһанай хүдэлмэриин шадабаритан, 6 процентынь 65-һаа дээшэ үндэр наһатан юм. Хүн зоной 30 процент хотодо, 70 % хүдөө оршон һуудаг. Жэлдэ 1,1%-аар ехэдхэжэ байна. Хүн зоной нягта — 76 хүн/км², дундажа наһалалта — 65.2 жэл, хүйһэнэй харисаа — 0.93 эрэ/эмэ (15-64 наһанда 0.98), бэшэг үзэг тайлагдалта — 90 %.

Мьянма олон үндэһэтэнэй орон юм. 135 нэрээр илган бүридхэдэг. Хүн зоной олонхинь түбэд-бирма угсаанай «бама» гэдэг бирманшууд (68%) юм. Мүн тай-кадай угсаанай шан (10%), түбэд-бирман угсаанай карен (6%), аракан (4%), хитад (3%), мон, качин зэргэ арад түмэн байна.

Мьянмын арад түмэн хэлэнэй түрэлөөр түбэд-бирман, тай-кадай, хмон-мьен, мон-кхмер, хитад гэжэ хэдэн ангилагдана. Уласай албан ёһоной хэлэниинь бирманшууд эхэ хэлэн болоһон түбэд-бирман изагуурай бирман хэлэн байна. Хүнүүд бирман, шан, мон гэһэн үетэ үзэгээр бэшэдэг. Бирман үзэг харисангы дугы хиисэтэй.

Мьянмын арад түмэнэй 90% буддын шажан, Бага хүлгэнэй уламжалалта шүтэлгэтэй. Хүн зоной үсөөнхидэ христосой, лалын, энэдхэгэй шүтэлгэ бии.

Засаг захиргаанай хуубари

Мьянмагай газарай зураг

№	Нэрэ	Засаг захиргаанай түб	Нютаг дэбисхэр, км²	Хүн зон,[3] хүн (2012)	Нягтарал, хүн/км²
Засаг захиргаанай можонууд
1	Иравади (Эйявади)	Бассейн (Пантейн)	35 138	7 759 243	220,82
2	Пегу (Багоу)	Пегу	39 404	5 678 069	144,10
3	Магуэ (Магуэй)	Магуэ	44 820	5 379 497	120,02
4	Мандалай (Мандалай)	Мандалай	37 024	8 563 619	231,30
5	Сикайн (Сагайн)	Сикайн	94 625	5 840 971	61,73
6	Танинтайи (Тенассерим)	Тавой (Доуэй)	43 343	1 650 982	38,09
7	Янгон (Рангун)	Янгон	10 171	6 732 734	661,95
можо уласы (Национальные области)
8	Чин (Хакха)	Хакха	36 019	516 660	14,34
9	Качин (Мьичина)	Мьичина	89 041	1 509 351	16,95
10	Кая (Каренни)	Лойко	11 733	349 875	29,82
11	Карен (Кайин)	Пхаан	30 383	1 733 281	57,05
12	Мон (Моулмейн)	Моламьяйн (Mawlamyine)	12 257	3 035 435	247,65
13	Ракхайн (Аракан)	Ситуэ (Акьяб)	36 778	3 132 651	85,18
14	Шан (Таунджи)	Таунджи	155 801	5 315 503	34,12
Ниитэдэ			676 577	57 197 871	84,54

Ном зохёол

• Бирма // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.