Энэдхэг

Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Улас (БНЭУ) (хиндяар भारत गणराज्य, Bhārat Gaṇarājya, Бхарат Ганараажйа), Энэдхэг болбол Үмнэдэ Азиин Энэдхэгэй бага түбидэ оршохо бүрин эрхэтэ улас юм. Мүн дэлхэйн долодугаар томо газар нютагтай орон, хоёрдугаар олон хүн зонтой, дүрбэдүгээр ехэ эдэй засагтай гүрэн гэгдэнэ. Пакистан, Хитад, Балба, Бутан, Бангладеш, Мьянмар зургаан улас оронтой газраар хилэ залгажа, Энэдхэгэй далайгаар хүреэлэгдэн оршодог. Баһа Энэдхэгэй далайда Мальдива, Шри Ланка, Индонези гурбан уластай уһаар хилэлдэг бол Пакистанай хинажа бай нютагые Жамму-Кашмир можойнхо гэжэ зүтгэдэгээр болбол Афганистантай баһа хилэлнэ^[2].

Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Улас भारतीय गणराज्य
Түрын туг Түрын һүлдэ
Уряа: диваа самгардиар सत्यमेव जयते → Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн илгарна»
Түрын дуулалай нэрэ: जन गण मन → Жана гана мана → «Түмэнэй сэдьхэл»
Энэдхэг һуури байра
Ниислэл		Шэнэ Дели (250 мянга)
Хамагай ехэ хото		Мумбай (12.5 сая)
Албан хэлэн		Хинди хэлэн, Англи хэлэн
Түрэ засаг		Холбооной улас, Бүгэдэ найрамдаха улас
-	Юрэнхылэгшэ	Пратибха Патил
-	Юрэнхы сайд	Манмохан Сингх
Уласай хурал		संसद → «Энэдхэг уласай ехэ хурал»
-	Дээдэ танхим	राज्‍य सभा → Уласуудай хурал
-	Доодо танхим	लोक सभा → Арадай хурал
Ехэ Британиһаа тусгаар тогтносон түүхэ
-	1947-08-15	Тусгаар тогтониһон
-	1950-01-26	БНУ-аа тунхаглаһан
Дэбиcхэр газар
-	Бүхэлидөө	3,287,263 км2 (7)
-	Уһанай процент (%)	9.56 %
Хүн зон
-	Тоосоо ()	1,210,193,422 (2)
ДНБ (ХАШТ)		2011 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$4.469 ехэ наяда (3)
-	Нэгэ хүндэ	$3,703
ДНБ (Нэрлэһэн)		2011 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$1.843 ехэ наяда
-	Нэгэ хүндэ	$1,527
ОТББЭ (2004)		36.8 (79)
ХХИ (2011)		0.547[1] (дундажа) (134)
Мүнгэн тэмдэгтэ		Энэдхэг рупи (INR)
Сагай бүһэ		+05:30
Интернет домэйн		.in
Телефоной код		+91

Энэдхэгэй бага түби, Энэдхэг орон бол Энэдхэг соёл эргэншэл болон бусад эртын соёл эргэншэл бии боложо сэсэглэһэн үлгы нютаг болоод түүхын ехэнхэ үедэ худалдааны замай зангилаа боложо, һуурин эргэншэл, соёл, шажан сэсэглэн хүгжэжэ байгаа^[3].Энэдхэгтэ Хиндү, агуу ехэ манай Будда, Сикхи, Джайн дүрбэн шажан үүсхэжэ хүгжэжэ байба.

XIX зуунай эхинһээ XX зуунай дунда үе хүрэтэр алхам алхамаар Британиин колони орон болоһоор лэ байһан. 1947 ондо тусгаар тогтониһоной дараа эдэй засаг, сэрэгэй хүсэн маша ахистайгаар хүгжэһэн, одоо нэрлэһэн юумээр дэлхэйн 12-р, худалдан абаха шадбаряар тэгшэдхэһэнээр дэлхэйн 4-р ехэ жэлэй дотоодо ниитэ бүтээгдэхүүнтэй улас болоо һэн. Гэхыдээ тэрбум үлүү хүнтэйн хубида ядуурал, бэшэг мэдэсын хуби доогуур зэргэ һула талануудтай байһаар байгаа^[4].

Нэрын гаралга

Эртын перс хэлэнэй хинду («Индын орон», үеэр задалбал «инд мүрэн + орон») гэдэгһээ согд yntk’k, уйгур enatkak замаар дамжан монгол хэлэндэ Энэдхэг гэжэ нэрлэгдэбэ. Баруунда дэлгэрһэн Индиа, Индия гэдэг мүн адли хинду гэдэгһээ бии болоһон. Монголшууд баһа Жагарай орон (түбэдөөр རྒྱ་གར།) гэжэ нэрлэдэг.

Түүхэ

Энэдхэг улас нь үни эртын соёл эргэншэлнүүдэй түрэлхи эхэ орон болодог болон шугам энэ уласта хиндү шажан, буддын шажан, сикх, джайн зэргэ шажанууд бии болоо. Мадьхья-Прадеш нютагта байха шулуун зэбсэгэй үеын ханан дээрэхи зураг эртын Энэдхэгтэ хүн амидаржа байһан мүр болодог. 9000 жэлэй хойно түрүүшын ажаһуугшад бии боложо Инд голой хүбөөнөө хожомой соёл эргэншэлтэ гүрэнэй һууриие табяа һэн.

Манай эрын үмэнэхи 500 ондо Энэдхэгэй нютаг дэбисхэр дээрэ олон һаланги хаанта уласууд байһан ба буддын хаан Ашокын ударидажа байһан Маурья улас Энэдхэгэй соёлой хүгжэлдэ ехэ хуби нэмэри оруулһан гэдэг. МЭҮ 180 онһоо Энэдхэг улас түб Азиин зүгһөө үүдэлтэй халдалгада үрэтэжэ Инд-Грек, Инд-Скиф, Инд-Парфян, Кушанай хаанта улас гэһэн уласуудые өөрын нютаг дэбисхэр дээрэ байгуулхаһаа өөр аргагүйдэ хүрөө. III зуунай үеһээ Гуптын улас ноёрхожо эхилһэн ба энэ үеэ түүхэдэ эртын Энэдхэгэй Алтан үе гэжэ нэрлэдэг.

Нютагай урда хэһэгые мүн Чалукья, Чера, Чола, Кадамба, Паллава, Пандья гэһэн уласууд эзэгнэжэ байһан ба эдэ уласуудай ашаар Энэдхэг орондо шэнжэлхэ ухаан, соёл уралиг, удха зохёол, математика, одон орон шудалал, шажан, гүн ухаан хүгжэжэ эхилһэн гэдэг.

1500-гаад оны үеһээ Португал, Нидерланд, Франци, Британи зэргэ Европын хэд хэдэн орон Энэдхэгтэй худалдаа наймаан хэхэ һонирхолтой боложо тархай бутархай жаахан уласуудыень булаан эзэлжэ өөрын колониие тогтоохын түлөө тэмсэжэ эхилһэнһээ Британиин эзэнтэ гүрэн эгээн хүсэтэй байжа Энэдхэг уласые өөрын колони улас болгожо шадаһан байна.

1857 ондо Британиин Ост-Индиин сэрэг дайшадта эсэргүү тусгаар тогтонолойнгоо түлөө анха удаа энэдхэгшүүд бодоо. Энэ бодолгые түүхэдээ тусгаар тогтонолой түлөөхи түрүүшын дайн гэжэ нэрлэдэг. Гэһэншье Британиин эзэнтэ гүрэн бодолгые таһалан зогсооһон болоод Энэдхэгэй бүхы нютаг дэбисхэр дээрэхи колониин хиналтаа шангадхаһан байна.

Энэһээ хойшо XX зуунай эхеэр энэдхэгшүүд тусгаар тогтонолойнгоо түлөө митаршагүй тэмсэжэ эхилһэн ба Махатма Гандигай (тэрэниие албан ёһоор оршон үеын Энэдхэгэй эсэгэ гэдэг) ударидаһан хүдэлөөн 1947 оной 8 һарын 15-нда илалта байгуулжа Энэдхэг улас бүрин эрхэтэ тусгаар тогтонолоо оложо абаһан болоод колониие табиха хуулиин ёһoop Энэдхэг шажанай үзэл һурталаараа Энэдхэг ба Пакистан гэһэн хоёр хэһэгтэ хубаагдаһан юм. Энэ шажанай үзэл бодолоороо 2 хэһэг болоһон уласуудай хоорондо олон арбан жэлэй туршада шуһата тулаан ябагдажа байгаа.

Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Уласай үндэһэнэй тэмдэгүүд (албан ёһоной)

Үндэһэнэй амитан
Үндэһэнэй шубуун
Үндэһэнэй амитан
Үндэһэнэй сэсэг
Үндэһэнэй эбэй сэсэг
Үндэһэнэй далайн хүхэтэн
Үндэһэнэй мүлхигшэ
Үндэһэнэй хүхэтэн
Үндэһэнэй жэмэс
Үндэһэнэй сүмэ хиид
Үндэһэнэй гол мүрэн
Үндэһэнэй уула

Улас түрэ

Шэнэ Делидэ засагай газарай шухала һалбаринууд байрладаг.

Улас түрэ тухай Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгрессай нам голлохо үүргые гүйсэдхэхэ болон энэ намай лидернүүд Энэдхэг улас тусгаар тогтонолоо оложо абаһан үеһээ эхилээд мүнөө хүрэтэр улас орониие ударидан залажа ябаа юм. Энэдхэг уласта үйлэ ажаллалгаа ябуулжа бай намуудые жагсаабал:

• Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгресс — Энэ нам хэдыгээр 100 үлүү жэлэй түүхэтэйшье хэд хэдэн удаа уналтанда орожо байһан түүхэтэй. Индира Гандиин Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгрессшье гэжэ нэрлэгдэжэ ябаһан үе бии. Зүүниие түрүүлэгшэ энэ нам 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 онһоо мүнөө хүрэтэр бусад намуудай түрүүндэ ябажа байна.
• Бхарати Джанатын Нам (Энэдхэгэй Арадай Нам) — Энэ баруун хэһэгые түрүүлэгшэ намые 1980 ондо Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани хоёр байгуулһан болон индуизмые баримталагша нам юм. Улас орониие 1996 болон 1998—2004 онуудта тус тус ударидажа байһан.
• Үлэһэн намууд юрэдөө 2-3 жаахан уласуудай хүрээндэ хүсэтэй байра һуури эзэлдэг байһан ба иимэ намуудай тоондо
  • Энэдхэгэй коммунис нам
  • Самаджвадиин нам
  • Джаната Дал нэгэдэһэн нам зэргэ ороно.

1991 онһоо эхилһэн хубилалта шэнэшэлэлтын ашаар Энэдхэг улас хүгжэжэ бай оронуудай нэгэ болоо. Хубилалта шэнэшэлэлтые 1996 ондо Атала Бихари Ваджпаигай ударидаһан засагай газар, 2004 ондо Соня Гандиин ударидаһан Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгресс һунгуулида илажа засагай газарай тэргүүнээр нэрэтэ эдэй засагша Манмохан Сингх томилогдон үргэлжэлүүлжэ байна.

Засаг захиргаанай хубаари

№	Можо улас (Буряадаар)	Можо улас (Унаган нэрэ)	Засаг захиргаанай түб	Нютаг дэбисхэр, км²	Хүн зон, хүн (2011)	Нягтарал, хүн/км²	Газарай зураг
Можо улас
1	Андра-Прадеш	англи: Andhra Pradesh хиндяар आन्ध्र प्रदेश телугу ఆంధ్ర ప్రదేశ్ урду آندھرا پردیش	Хайдарабад	160 205	49 665 533	310
2	Аруначал-Прадеш	англи: Arunachal Pradesh хиндяар अरुणाचल प्रदेश	Итанагар	83 743	1 382 611	16,51
3	Ассам	англи: Assam хиндяар असम ассам অসম	Диспур	78 438	31 169 272	397,37
4	Баруун Бенгали	англи: West Bengal хиндяар पश्चिम बंगाल бенгали পশ্চিমবঙ্গ	Колката	88 752	91 347 736	1029,25
5	Биhар	англи: Bihar хиндяар बिहार	Патна	94 163	103 804 637	1102,43
6	Гоа	англи: Goa хиндяар गोवा конкани गोंय маратхи गोवा	Панаджи	3702	1 457 723	393,77
7	Гуджарат	англи: Gujarat хиндяар गुजरात гуджарати ગુજરાત	Гандинагар	196 024	60 383 628	308,04
8	Джамму ба Кашмир	англи: Jammu and Kashmir хиндяар जम्मू और कश्मीर урду جموں و کشمیر кашмири جۄم تٕ کٔشېر	Сринагар	222 236	12 548 926	56,47
9	Джарханд	англи: Jharkhand хиндяар झारखंड	Ранчи	79 714	32 966 238	413,56
10	Карнатака	англи: Karnataka хиндяар कर्नाटक каннада ಕರ್ನಾಟಕ	Бангалор	191 791	61 130 704	318,74
11	Керала	англи: Kerala хиндяар केरल малаялам കേരളം	Тируванантапурам	38 863	33 387 677	859,11
12	Мадья-Прадеш	англи: Madhya Pradesh хиндяар मध्य प्रदेश	Бхопал	308 000	72 597 565	235,71
13	Манипур	англи: Manipur хиндяар मणिपुर манипури মনিপুর	Импхал	22 327	2 721 756	121,90
14	Маhараштра	англи: Maharashtra хиндяар महाराष्ट्र маратхи महाराष्ट्र	Мумбаи	307 713	112 372 972	365,19
15	Мегалая	англи: Meghalaya хиндяар मेघालय	Шиллонг	22 429	2 964 007	132,15
16	Мизорам	англи: Mizoram хиндяар मिज़ोरम	Аиджал	21 081	1 091 014	51,75
17	Нагаланд	англи: Nagaland хиндяар नागालैंड	Кохима	16 579	1 980 602	119,46
18	Одиша	англи: Odisha хиндяар उड़ीसा ория ଓଡ଼ିଶା	Бхубанешвар	155 707	41 947 358	269,40
19	Пенджаб	англи: Punjab хиндяар पंजाब пенджаби ਪੰਜਾਬ	Чандигарх	50 362	27 704 236	550,10
20	Раджастан	англи: Rajasthan хиндяар राजस्थान	Джайпур	342 239	68 621 012	200,51
21	Сикким	англи: Sikkim хиндяар सिक्किम непали सिक्किम	Гангток	7096	607 688	85,64
22	Тамилнад	англи: Tamil Nadu хиндяар तमिलनाडु тамил. தமிழ்நாடு	Ченнаи	130 058	72 138 958	554,67
23	Телангана	англи: Telangana хиндяар तेलंगाना телугу తెలంగాణ	Хайдарабад	114 840	30 696 520	310,00
24	Трипура	англи: Tripura хиндяар त्रिपुराु бенгали ত্রিপুরা	Агартала	10 492	3 671 032	349,89
25	Уттараханд	англи: Uttarakhand хиндяар उत्तराखंड	Дехрадун	53 484	10 116 752	189,15
26	Уттар-Прадеш	англи: Uttar Pradesh хиндяар उत्तर प्रदेश урду اتر پردیش	Лакхнау	240 928	199 581 477	828,14
27	Харьяна	англи: Haryana хиндяар हरियाणा пенджаби ਹਰਿਆਣਾ	Чандигарх	44 212	25 353 081	573,44
28	Химачал-Прадеш	англи: Himachal Pradesh хиндяар हिमाचल प्रदेश	Шимла	55 673	6 856 509	123,16
29	Чаттисгар	англи: Chhattisgarh хиндяар छत्तीसगढ	Райпур	136 034	25 540 196	187,75
Холбооной нютаг дэбисхэрнүүд
1	Андаман ба Никобар аралнууд	англи: Andaman and Nicobar Islands хиндяар अंडमान और निकोबार द्वीप समूह	Порт-Блэр	8249	379 944	46,06
2	Дадра ба Нагар-hавели	англи: Dadra and Nagar Haveli хиндяар दादरा और नगर हवेली гуджарати દાદરા અને નગર હવેલી	Силвасса	491	342 853	698,27
3	Даман ба Диу	англи: Daman and Diu хиндяар दमन और दीव гуджарати દમણ અને દિય	Даман	112	242 911	2168,85
4	Лакшадуып	англи: Lakshadweep хиндяар लक्षद्वीप малаялам ലക്ഷദ്വീപ	Каваратти	32	64 429	2013,41
5	Пондичерри	англи: Pondicherry хиндяар पांडिचेरी француз: Pondichéry малаялам പുതുച്ചേരി тамил. புதுச்சேரி} телугу పుదుచ్చేర	Пудучерри	492	1 244 464	2529,40
6	Чандигар	англи: Chandigarh хиндяар चंडीगढ़ пенджаби ੰਡੀਗੜ੍ਹ	Чандигарх	114	1 054 686	9251,63
Үндэһэнэй ниислэл тойрог
1	Дели	англи: Delhi хиндяар दिल्ली урду دلی пенджаби ਦਿੱਲੀ	Дели	1483	16 753 235	11296,85
	Бүгэдэ			3 287 882	1 210 193 422	368,07