Португал
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Португал (португалаар Portugal), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Португал Улас (португалаар República Portuguesa) болбол баруун урда Европын Ибериин хахад аралда Испанитай хилэ залгажа оршохо улас юм.
Баруун талаараа Атлантын далайгаар хүреэлэгдэдэг ба Атлантын далайдахи Азор, Мадейра ольтирогууд Португалиин нютаг болоно. Португал ороной 92,090 хабтагай дүрбэлжэн км нютагта 10 570 803 хүн зон ажаһуудаг. Хүн зониинь Атлантын далайн эрьеэр хоёр томо хото руугаа шахан нягтаран һуурижаһан байдаг. Хоёр томо хотынхи нэгэниинь 547 631 хүн зонтой ниислэл Лиссабон, нүгөө Порту юм. Хүн зоной үнэмлэхы олонхи португалшууд, диилэнхи олонхи христосой шажантан (тэрэнэй дотороо католигууд) юм.
15-16-р зуунай далайда гаража шэнэ газар нээхэ аянда португалиинхид оройлобо. Иигэһэнээр Португал Урда Америкэ, Африка, Ази, Номгон далайда нютагтай далайн гүрэн боложо байба. 19-р зуунда эгээн томо гадаада эзэмшэл Бразил орон тусгаар тогтоноһоноор Португалиин хүсэн буураһан. Эзэмшэлһээн эгээн һүүлдэ 1999 ондо Макаое Хитадта шэлжүүлжэ үгэһэн бэлэй.
Португал амидарха таатай оршон бүрилдэһэн, ХХИ-ээр дээдэ ангилалда багтаха, даяаршалагдаһан, дайнгүй, ЕХ, НҮБ, лата хэлэтэ оронуудай холбоо, ЭЗХАХБ, НАТО, Евробүс, Шенгенэй хэрээ зэргэ олон уласай байгуулга, хэрээе анха байгуулалсаһан, гэшүүн орон юм.
Remove ads
Түүхэ
Европын эртын уласуудай нэгэн. 1143 ондо бэе даанги хаанта улас байгуулба. 15,16-р зуунда Африка, Ази, Америкэ түбидэ ехэ хэмжээнэй колониин нютагтай байжа, тэнгис дээрэхи хүсэрхэг орон болоһон байна. 1580 онһоо Испаниин хаанта харьяалагдажа, 1640 ондо Испаниин ноёрхолһоо зайлаба.
18-р зуунай һүүлшээр Наполеон Бонопартын сэрэг Португалида сүмрэлтэ хэхэ үедэ Португалиин хаанай угсаанайхи Бразилиин Рио-де-Жанейродо зугтан ошожо, 14 жэл орогножо, 1811 ондо Англиин туслалсаатайгаар Франциин сэрэгые хөөжэ гаргаба. 1820 – 1910 ондо Португали эзэн хаанта үндэһэн хуулиин тогтолсоо тогтообо. 1910 оной 10-р һарада бүгэдэ найрамдаха улас байгуулба. 1974 оной 4-р һараһаа арадшалалай үйлэ ябаса эхилүүлһэн болон Африкадахи колониин нютагаа орхижо, албан ёһоор баруунай арадшалһан тогтолсоото улас болобо. 1986 оной 1-р һарын 1-нэй үдэр Европын хамтын ниигэмлигтэ нэгэдэжэ, 1999 оной 1-р һарын 1-нэй үдэр еврогой һанаашалагша орон болобо.
Португалиин түүхын шухала үйлэ ябадалнууд
- 1139/1143 — Португалиин хаанта улас байгуулагдаба (Кастилиин хаанта уласай хараата байба)
- 1385 — Кастилиин хаанта уласһаа тусгаарлаһан.
- 1415 — Мароккогой хойто хизгаарта оршохо Сеута бэхлэлтые эзэлбэ.
- 1488 — Бартоломей Диас Африкын урда үзүүр Һайн Найдалай хушууниие тойроһон.
- 1490 — Анголые колонизировалжа эхилбэ.
- 1494 — Тордесильясай хэрээе Испанитай байгуулжа, Европоһоо бусад газарые хубаажа абахаар тохирһон байна.
- 1498 — Васко да Гама Энэдхэгтэ хүрэһэн.
- 1500 — Бразилиие колонизировалжа, 1822 он хүрэтэр захирһан байна.
- 1557 — Минь уласһаа Макаода һуурижаха эрхэ оложо абаһан.
- 1580 — Испаниин хаанта уласта нэгэдхэгдэбэ.
- 1629 — Мозамбикые колонизировалһан.
- 1640 — Испаниһаа бэе даанги болоһон.
- 1755 — Лиссабоной ехэ газар хүдэлэлгэ болобо.
- 1807 — Наполеоной дайнаар хаанай гэр бүлэ Бразил руу дүрбэжэ, 1808-1821 ондо Рио-де-Жанейродо ниислэллэһэн.
- 1822 — VI Жуан хаан Португалдаа бусажа ерэн, үндэһэн хуулита хаанта засаглал руу шэлжэбэ.
- 1832 — 1834 он хүрэтэр Португалиин эрхэтэнэй дайн үргэлжэлһэн.
- 1887 — Макаое захирха эрхые Манжын Чин уласһаа абаба.
- 1910 — Хубисхал гаража, бүгэдэ найрамдаха засагта шэлжэһэн.
- 1926 — Түрын эрьелтэ гаража, сэрэгэй дарангылал (диктатура) тогтоһон.
- 1933 — Антонио Салазар шэнэ үндэһэн хуулиин ёһoop өөрын засагые тогтообо.
- 1961 — Энэдхэгэй арми Гоадахи Португалиин колониие добтолжо эзэлһэн. 1974 ондо Гоае Энэдхэгэйхи гэжэ хүлеэн зүбшөөрһэн ажа.
- 1974 — Гвоздикын хубисхалаар Европын түүхэдэ эгээн ута удаан хугасаанда тогтоһон, Салазарай дарангы дэглэмые түлхигдэжэ унаба.
- 1975 — Африка түбидэхи хоёр томо колониһоо Ангола, Мозамбик зэргэ 5 улас ээлжэ дараалан тусгаар тогтонолоо зарлаһан. Индонези улас Зүүн Тиморто халдаһанаар Макаоһаа бусад бүхы колонигоо алдаһан байна.
- 1986 — Европын холбоондо оролсоһон.
- 1999 — Макаое Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Уласта эрьюулэн үгэбэ.
- 2002 — Зүүн Тимор тусгаар тогтонолоо зарлаһан.
Remove ads
Газар зүй
Португал 92,090 хабтагай дүрбэлжэн километр газар нютагтай дэлхэйн 109-дэхи томо орон юм.
Байрлалга
Португал орон Евразиин эхэ газарай туйлай баруун заха, Ибериин хахад аралай баруун урда буланда зүүн талаараа Испани уластай хилэлжэ оршодог. Хоёр уласай хилын ута 214 км. Үндэһэн нютагһаа зайдуу Атлантын далайда Азорой, Мадейра гэһэн бага бэшэ хоёр ольтирогтой.
Газар
Нютагай дундуур урдадаг Тежу голын хойто тала, илангаяа зүүн хойто хэһэгынь уулархаг, тэрэнһээ абаһан гол мүрэн ехэтэй бол Тежугэй урда талын газар нютаг (Алентежу) нам дооро тэгшэ тала юм. Тус урда үзүүрэй Алгервида уулын бага шэнги нюрга бии. Нютагай түб хэһэгтэ Эштрела (1993 м) гэжэ харисангы үндэр нюрга байдаг бол Азорой ольтирогто эгээн үндэр Пику уулань (2351 м) байдаг.
Гол мүрэнэй хүнды гадна ехэнхи хэһэгтээ хүсэллиг, галта уулын шороотой. Эндэхиин галта ууланууд эдибхитэй.
Уһан
Португал нютагай хойто хилээр Минью, хойто талаар Дору (Порту хабида далайда шудхадаг) болон Мондегу, дундуур Тежу (Лиссабон оршом шудхана), зүүн урда хилээр Гвадиана зэргэ гол урдадаг. Томо нуургүйшье һаа УСС-иин cөөрэм, далан хэһэн нэлээд бии.
Уларил
Эхэ газарай Португалда газарай дунда тэнгисэй уларил болон талын уларил зонхилдог. Аралнууд дээрэ тропигой уларилтай. Үбэлдөө 5—10 °C һэрюун, зундаа 20—27 °C халуун байна. Жэлдэ дундажаар 400 — 800 мм, уулархаг нютгаар 1000 — 2500 мм шииг нойтонтой.
Амитан ургамал
Португалийн нютаг дэбисхэрэй 50 хубиие ой модон эзэлнэ. Ехэбшэлэн нарһан, баһа сарса ургадаг. 607 га үлүү сарса таряалжа, дэлхэй үйһэн бүглөөнэй талые Португал үйлэдбэрилдэг. Саарһан, илзамагай түүхэй эд ургадаг.
Европодо үргэн тарааһан шэлүүһэн, зэрлиг миисгэй, шоно, үнэгэн, бодон гахай, баабгайһаа гадна Африкада байдаг хамелеон зэргэ олон түрэл зүйлэй амитан Португалда бии. Нүүдэлэй шубуу дайран үнгэрдэг. Сардина, анчоус, тунец зэргэ 200 зүйлэй загаһан Атлантын далайһаа баридаг.
| Португал ороной байгаалиин зурагай түүбэри | |||||||||
| |||||||||
.jpg)
.jpg)
Remove ads
Түрэ засаг
Португал улас 1910 ондо хаанта засагаа халажа бүгэдэ найрамдаха засагтай болоо. 1976 ондо шэнэшэлжэ баталһан үндэһэн хууляа одоо мүрдэжэ байна. Үндэһэн хуулида хуули журам тогтоохо, тэрэниие хэрэгжүүлхэ, гэмтэй һаа шүүхэ түрын эрхэтэ байгуулгые илгажа һалгаба. Эндэ:
- Уласай юрэнхылэгшэ (португалаар Presidente da República Portuguesa) — 5 жэл бүридэ бүхы арад түмэнэй һаналаар һунгагдадаг, түрын тэргүүн, зэбсэгтэ хүсэнэй юрэнхы командовалагша; юрэнхы сайд болон бусад сайдые томилхо, огсоруулха эрхэ мэдэлтэй;
- Уласай хурал (Assembleia da República) — 4 жэл бүри бүхы арад түмэнэй һаналаар һунгагдадаг нэгэ танхимай 230 һуудалтай хуули тогтоохо уласай хурал; газар газарһаа харилсан адлигүй гэшүүн һунгагдана, Лиссабоной тойрогһоо 47, Порталегрын тойрогһоо 2 һуудал эзэнээ олодог. 2011 оной һунгууляар Социал Демократ Нам (47%), Социалис Нам (32%), Арадай Нам (10%) гурба бусад 14 намай хамтаар Сан-Бенту ордоноо һууха эрхэеэ абаа.
- Засагай газар (Governo da República Portuguesa) — Уласай хуралай һунгуулиин үрэ дүнгээр һунгагдаһан намуудай һаналые юрэнхылэгшэ харгалзан засагай газарые бүридүүлжэ, тохирхо юрэнхы сайдые (primeiro-ministro) томилдог. Хуули тогтоомжо, түрын шиидбэри тушаалые хэрэгжүүлхэ үүргэтэй. Юрэнхы сайдһаа гадна шадар сайд, шэглэһэн яаманда сайднар, түрын нарин бэшэгэй дарганар түлөөлэн бүридүүлнэ. 1976 онһоо хойшо мүнөө 19-р ээлжын засагай газар ажаллажа байна.
- Шүүхэ байгуулга — Португал уласай шүүхэ байгуулга юрэнхы, түрэ захиргаанай, санхүүгэй гэжэ һалбарилдаг. Эсэсэй шатын маргааниие Дээдэ шүүхэ (Supremo Tribunal de Justiça) шиидэдэг бол үндэһэн хуулиин манаанда 13 гэшүүнтэй Үндэһэн хуулиин сэсэ зогсожо байна. Гол хуулинуудһаа хэлэбэл 1976 ондо үндэһэн хуули, 1966 ондо эргэнэй хуули, 1982 ондо эргүүгэй хуули эсэслэн баталагдаба. Саазаар абаашаха илагүй, дээдэ талань 25 жэл хорижо шиидхэдэг ба 2010 ондо гомосексуальна гэрлэлгын эрхые зүбшөөрбэ.
Орон нютаг
Португал уласай бүхэли нютаг дэбисхэр 308 һуурин газарта (португалаар município) хубаажа захирагдаад, сааша 4,260 хороо (freguesia) боложо задарна. Хэды албан ёһоной засаг захиргаанай хуваарь иимэ болобошье олон уласай жэшэгтэй ниисэжэ арай томо нэгэжэ болгон бүлэглэхэ хэрэгсээ гарадаг. Хоёр зүйлэй гурбан хэһэг нютаг болохые хэлэбэл үндэһэн Португал орон (Portugal Continental — Эхэ газрын Португал) болон Азор, Мадейра гэһэн автономито хоёр нютаг (regiões autónomas) байдаг юм.
Дээрэхи үндэһэн Португал орон дотороо тэнсүүхэн газар нютаг бүхы 18 тойрог (distrito) болодог. Дандаа түб хотынгоо нэрээр нэрлэгдэһэн.
Сэрэгэй зэбсэг
 Португалиин армиин хуягта тэргэ |
.jpg) Португалиин байлдаанай хүлэг онгосо |
 Португалиин F-16 һүнөөгшэ онгосо |
Португал улас хуурай, тэнгисэй, агаарай замай сэрэгэй хүсэнтэй. Эдэ өөрын уласые гадна добтолгоһоо баталжа хамгаалха үүргэтэй. Баһа гадаада уласта хүнэй эрхые хамгаалха энэһээ туһалалсаа үзүүлдэг. 2008 ондо 39,200 сэрэг армиин (энэ тоондо 7,500 эхэнэр) хүнтэй байжа, 2009 ондо ДНБ-эй 2.1 хубитай тэнсэхэ 5.2 тэрбум америкын доллар энэ һалбарида зарахаар түсэблэжэ байба. Энэһээ армида 21 мянган, тэнгисэй зэбсэгтэ хүсэндэ 11 мянган, агаарай зэбсэгтэ хүсэндэ 7500 хүн оногдодог.
XX зуунда Португал Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн, Португалиин колониин дайнда (1961—1974) тэмсэлдэһэн. Колонито гүрэнээ байһан 1975 онһоо хойшо Зүүн Тимор, Босни, Косово, Афганистан, Сомали, Ирак, Ливанда энхые сахюулха ажаллалгада оролсожо, Ангола (1992), Гвиней-Биссауда (1998) ажаллаһан.
Хотонууд
.png){kind=small}
Remove ads
Зүүлтэ
Холбооһон
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads