Брянск облаҫӗ

Брянск облаçĕ (выр. Брянская область) — Раççей Федерацийĕн субъечĕ, Вăта федераци тăрăхĕнче кĕрет. Мускавран кăнтăр-анăçран вырнаçнă. Облаç центрĕ — Брянск.

Брянск облаçĕ Брянская область
Брянск облаҫӗн ялавӗ Брянск облаҫӗн гербӗ
Тĕп хули	Брянск
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	62 34 857 км²
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	41 1 152 505[1] çын патнелле (2023) 33,06 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Вăта федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Вăта экономика районĕ
Регион номерĕ	32
Патшалăх чĕлхисем	Вырăс чĕлхи
Губернатор	Богомаз Александр Васильевич
Брянск облаç думин председателĕ	Суббот Валентин Владимирович
Гимн	Брянск облаçĕн гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ MSK, UTC+3

Брянск облаçĕ çурçĕрте Смоленскпе, çурçĕр-тухăçра — Калугапа, тухăçра — Орĕлпа, кăнтăр-тухăçра — Курск облаçĕсемпе чикĕленет те Украинăн кăнтăрта — Сумыпа Чернигов облаçĕсемпе те Беларуçăн анăçра — Могилёвпа Гомель облаçĕсемпе те юнашар.

Ленин орденĕпе те чысланă (1967).

Тавралăх

Географи

Тĕп статья: Брянск облаçĕн географийĕ

Брянск облаçĕ Тухăç-Европа тӳремлĕхĕн анăç пайĕнче вырнаçнă, та Деснапа Ока юханшывĕсем бассейнĕсен хушшинчи тарать.

Чи аякри географи вырăнĕсем: çурçĕр 54°02′ ç. ш., кăнтăр 51°50′35″ ç. ш., анăç 31°14′30″ т. д., тухăç 35°19′42″ т. д.

Полесье Гордеевка районĕнче

Климат

Климат вăта континенталлă. Вар температура кăрлач уйăхĕнче −7…−9 °C , вар температура утă уйăхĕнче +18...+20 °C.

Облаçăн пысăк пайĕ ку вăрмансем (1/4 вăтăралла). Вăрмансем питĕ тĕрлĕ: лăсă, хутăш та сарлака çулçăллă вăрманĕсем.

Усăллă çĕр айĕнчесем: пессук, тăм, пурă, мергель, фосфоритсем тата ытти тунишĕн материалсем.

Экологи проблемисем

1986 ҫулхи ака уйӑхӗн 26-мӗшӗнче Чернобыль инкекĕ пула Брянск облаçĕн пайĕ вараланчăк нумай пурăннă радионуклидсемпе^[2]. 1999 çулта ытларах 5 кюри/çм² территори çине 226 пин çын пурăннă (ку облаçăн 16 % халăхĕ).

2024 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнчен отчуждени зони пăрахăç кăларнă^[3].

Истори

Тĕп статья: Брянск облаçĕн историйĕ

Раççейĕн Почта марки, 2010 çул

Брянск облаçĕн территорийĕ çине чи авалхи палеолитри тăрăвĕсем Хотылёво 1, Коршево I, Коршево II, Бетово (вар палеолит^[4]), Хотылёво 2 те Хотылёво 6 (вĕсем Граветт культурине кĕреççĕ (25 пин ç. к.). Судость юханшывĕн сылтăм çырăнĕнче, Елисеевичи ялĕ юнашар çулти палеолит тапхăрĕн тăрăвĕ те пур — Елисеевичи II (23 — 21 пин çул каялла)^[5].

Брянск енĕн территорийĕнче авалтанпа славян ăрăвĕсем пурăннă. IX—XI ĕмĕрсенче Десна çырăнĕсенче северянсем (Кветунь ялĕ) пурăннă, Ока — Десна çырăнĕсенче — вятичсем, Ипутьпа Беседь бассейнĕнче — радимичсем. XII—XIII ĕмĕрсенче Брянск çĕрĕ малтанпа Чернигов, унтанпа Новгород-Северский кнеçлĕхĕсен тытăмĕнче пулнă. Вщиж (Щиж) XI ĕмĕртен Чернигов кнеçлĕхĕн удел центрĕ пекех пулнă. Монгол-тутарсен Чернигова çапăçни хыççăн 1246 çулта кнеç Брянскра кайнă та Брянск кнеçлĕхĕ йĕркеленĕ. 1356 çултан Брянск çĕрĕсем Аслă Литва кнеçлĕхĕн влаçĕ пулин ирĕкĕнче пулнă, унтан Речь Посполитара. XVI ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче (1503 çулхи килĕшӳпе) çĕр Мускав патшалăхне кĕнĕ те унăн Литва, Польша, Крым ханлăхĕ хирĕç кирешӳшĕн те кăнтăр-анăç форпост пекех пулнă.

Деулино килĕшĕвĕпе 1618 çулта хальхи Брянск облаçĕн кăнтăр та анăç çĕрсем Речь Посполитăна кĕнĕ.

Аслă Литва кнеçлĕхне çĕнтерӳ хыççăн ку çĕрсем Раççейне кĕнĕ. 1654 вырăнти çĕрсем полксенче те сотнясенче пайланă. 1781 çултан уессенче те енпуçсенче. 1802 çулта Стародубщина Чернигов кĕпĕрнине кĕнĕ. Çак çĕрсенче Мглин, Новое Место, Стародуб, Сураж уесĕсем йĕркеленĕ.

1709 çултан Брянск енĕн аслăраççей пайĕ Киев кĕпĕнине кĕнĕ, Севск провинцийĕ пекех. 1727 çулта Севск провинцийĕ çĕнетсе йĕркеленĕ Белгород кĕпĕрнине кĕнĕ. 1779 çулта Орёл енпуç енĕ йĕркеленĕ те ĕлĕкхи Севск çĕрĕсем унта кĕнĕ.

XVIII—XIX ĕмĕрсенче кунта экономика аталанăвĕ пуçланă. XVIII ĕмĕрте кунта савутсем тунă. Каялла XVIII ĕмĕр тăхри гетман Кирилл Разумовский, промышленоç тăвакан И. А. Мальцов ен аталанăвĕшĕн кунта нумай турĕç. Граждан вăрçи 1917 - 1922 çулсенче кĕпĕрне хуласем Орёл та Чернигов активлă çар пулăмĕсенче хутшăннă, çаванпа 1920 ҫулхи ака уйӑхӗн 1-мӗшӗнче Брянск кĕпĕрни йĕркеленĕ, анчах та 1929 ҫулхи юпа уйӑхӗн 1-мӗшӗнчепăрахăç кăларнă тата Анăç облаç шутне кĕнĕ.

1937 ҫулхи авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче РСФСР ЦИК Анăç облаçа пăрахăç кăларнă тата унăн территорийĕнче Смоленск те Орёл облаçĕсем йĕркеленĕ. Хальхи Брянск облаçĕн территорийĕ Орёл облаçĕ шутне кĕнĕ.

1941 çулта çурла — юпа уйăхĕсенче вырăнти çĕрсене герман çарĕсем оккупациленĕ. Пĕрремĕш оккупаци кунĕсенчен кунта партизан юхăмĕ йĕркеленет, Брянскçум вăрмансенче 60 пин патнелле партизан пулнă. Кунта С. А. Ковпакăн, А. Ф. Федоровăн, А. Н. Сабуровăн партизан отрячĕсем йĕркеленет. 1943 çулта çурла — авăн уйăхĕсенче çĕр ирĕкленĕ. Вăрçă вăхăчĕнче çĕре хытă мăкăлтанă.

1944 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗн 5-мӗшӗнче Брянск облаçĕ ССРП Мăн Канашĕн Президиумĕн указĕпе йĕркеленĕ^[6] Орёл облаçĕн хулисенчен, районĕсенчен, кивĕ Брянск кĕпĕрнин чиккисенче патнелле. Облаç тытăмĕнче Брянск, Бежица та Клинцы хулисем кĕнĕ. Татах та Брасово, Брянск, Выгоничи, Гордеевка, Дубровка, Дятьково, Жирятино, Жуковка, Злынка, Карачев, Клетня, Климово, Клинцы, Комаричи, Красная Гора, Мглин, Навля, Новозыбков, Погар, Понуровка, Почеп, Рогнедино, Севск, Стародуб, Суземка, Сураж, Трубчевск те Унеча районĕсем.

Халăх

Халăх йышĕ Росстат даннăйсемпе — 1 152 505^[1] çын (2023). Халăх йышлăхĕ — 33,06 çын/км² (2023). Хула халăхĕ — 70,25 % (2022)^[7].

Халăш йышĕн улăштарни

Халăх та хула халăхĕ (унăн %) Пĕтĕм Пĕрлешӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе^[8][9][10]:

Халăх наци йышĕ

Çырăвăн çулĕ	1989[11]	2002[12]	2010[13]
Çынсем, вĕсен халăх çырнă	1470115 (100 %)	▼ 1377090 (100 %)	▼ 1251392 (100 %)
Вырăссем	1410960 (96,0 %)	▼ 1328448 (96,5 %)	▼ 1210136 (96,7 %)
Украинсем	27122 (1,8 %)	▼ 20214 (1,5 %)	▼ 13769 (1,1 %)
Белоруссем	11299 (0,8 %)	▼ 7733 (0,6 %)	▼ 5510 (0,4 %)
Эрменсем	825 (0,1 %)	▲ 3618 (0,3 %)	▲ 4592 (0,4 %)
Чикансем	2925 (0,2 %)	▲ 3572 (0,3 %)	▲ 3839 (0,3 %)
Еврейсем	6731 (0,5 %)	▼ 2339 (0,2 %)	▼ 1407 (0,1 %)
Ыттисем	10253 (0,7 %)	▲ 13505 (1,0 %)	▼ 12139 (1,0 %)

Пĕтĕм Раççей 2020 çулхи халăх çырăвĕпе^[14]:

Халăх	Йыш, çын	%
Вырăссем	1 012 542	86,60 %
Украинсем	5188	0,44 %
Эрменсем	3500	0,30 %
Чикансем	2893	0,25 %
Белоруссем	2106	0,18 %
Азербайджансем	1597	0,14 %
Таджиксем	1492	0,13 %
Ыттисем[15]	139 843	11,96 %
Пĕтĕмпе	1 169 161	100,00 %

Тĕн

Брянск облаçĕнче прихочĕсен йышĕ (2003)^[16]:

• Вырăс Православи Чиркĕвĕ — 137
• Баптизм — 15
• Адвентизм — 7
• Иудаизм — 6
• Кивĕ йăлалăх — 3
• Католицизм — 1
• Вырăс Авалхи-Православи Чиркĕвĕ — 1
• Раççей православм автономиллĕ чиркĕвĕ — 1
• Евангелин чиркĕвĕ — 1
• Иеговăн Кĕнтелемĕсем — 1

Пĕтĕмпе — 212

Администрациллĕ-территориллĕ тытăм

Тĕп статья: Брянск облаçĕн администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ

Брянск облаçĕн уставĕпе те «Об административно-территориальном устройстве Брянской области» саккунĕпе РФ субъекчĕнче малалла администрациллĕ-территориллĕ виçĕсем кĕреççĕ^[17][18]:

• 4 облаç пĕлтерĕвĕпе хули (Брянск, Клинцы, Новозыбков, Сельцо),
• 27 район.

Муниципаллĕ тытăмпа Брянск облаçĕнче 252 муниципаллă йĕркеленӳ пур:

• 5 хула тăрăхĕ;
• 2 муниципаллă тăрăх;
• 24 муниципаллă район
  • 29 хула тăрăхĕ;
  • 176 ял тăрăхĕ.

Районсем

Брянск облаçĕн администрациллĕ пайланăвĕ

• Брасово районĕ
• Брянск районĕ
• Выгоничи районĕ
• Гордеевка районĕ
• Дубровка районĕ
• Дятьково районĕ
• Жирятино районĕ
• Жуковка районĕ
• Злынка районĕ
• Карачев районĕ
• Клетня районĕ
• Климово районĕ
• Клинцы районĕ
• Комаричи районĕ
• Красная Гора районĕ
• Мглин районĕ
• Навля районĕ
• Новозыбков районĕ
• Погар районĕ
• Почеп районĕ
• Рогнедино районĕ
• Севск районĕ
• Стародуб районĕ
• Суземка районĕ
• Сураж районĕ
• Трубчевск районĕ
• Унеча районĕ

Чикĕ зони

Брянск облаçĕн пайĕ Украинапа Белоруç чикĕленет те чикĕ зонинче кĕнĕ, унта ятарлă чикĕ режимĕ пур^[19].

Пурăнан вырăнсем

Пĕтĕмпе Брянск облаçĕнче 2643 пурăнан вырăн пур (336 пурăнан вырăн халăхсăр (унта никам та пурăнать))^[20][21].

Пурăнан вырăнсем халăх йышĕпе ытла 5000 çын

Брянск драмтеатрĕ

Клинцыри собор

Новозыбков соборĕ

Брянск	375 669
Клинцы	63 059
Новозыбков	38 680
Дятьково	25 255
Унеча	24 274
Стародуб	17 687
Жуковка	17 628
Карачев	17 449

Сельцо	15 906
Навля	15 536
Почеп	14 991
Климово	13 554
Трубчевск	13 287
Фокино	12 538
Клетня	11 947
Сураж	11 176

Погар	9484
Супонево	9450
Путёвка	898
Суземка	8672
Локоть	8469
Белые Берега	7412
Комаричи	7325
Мглин	6919

Дубровка	6793
Севск	6732
Белая Берёзка	5886
Большое Полпино	5859
Ивот	5844
Красная Гора	5504
Злынка	5270
Займище	5026