Корей Халӑх Демократиллӗ Республики

Корей Халӑх Демократиллӗ Республики (кӗскетнӗ — КХДР, кор. 조선민주주의인민공화국, 朝鮮民主主義人民共和國, Чосон Минджуджуи Инмин Конхвагук) — Тухӑҫ Азири патшалӑх, унӑн паллӑ ят — Ҫурҫӗр Корей. Корей ҫурутравӗн ҫурҫӗр енче вырнаҫнӑ, 3 патшалӑхсемпе тип ҫӗр ҫинчи чикӗленет: кӑнтӑр енче Корей Республикипе (патшалӑхсем демилитаризациленӗ зонӑпа пайланӑ), ҫурҫӗр енче Китай Халӑх Республикипе, ҫурҫӗр-тухӑҫ енче Раҫҫей Федерацийӗпе. Анӑҫран Сарӑ тинӗспе, тухӑҫран Япони тинӗсӗпе юнашар вырнаҫнӑ.

조선민주주의인민공화국, 朝鮮民主主義人民共和國 Корей Халӑх Демократиллӗ Республики
КХДР ялавĕ КХДР гербĕ
Патшалăх чĕлхисем	корейле
Тĕп хула	Пхеньян[1][2]
Чи пысăк хула	Пхеньян, Хамхын, Кэсон, Синыйджу, Расон
Патшалӑх канашӗн Ертӳҫи	Ким Чен Ын
Министрсен Кабинечӗн Ертӳҫи	Ким Док Хун
Лаптăкĕ  - Пĕтĕмпе	97 вырăнта 122 762 км2
Халăх йышĕ  - Пĕтĕмпе(2023)  - Йышлăхĕ	53 вырăнта 26 172 732[3] 214,86[3]/км²
Валюта ячĕ	Ҫурҫӗр Корей вони (KPW)
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +09 пуçласа +09 таран
Патшалăх гимнĕ	КХДР гимнӗ
Тетел доменĕ	.kp
Тел. префиксĕ	+850

Патшалӑх лаптӑкӗ - 122 762 км² тата 2019 ҫулхи даннӑйсемпе, халӑх йышӗ - 25 млн ытла ҫын. Тӗнчери рейтингра вӑл территорипе 97-мӗш вырӑнта, халӑх йышӗпе 53-мӗш вырӑнта.

14 администрациллӗ-территориллӗ пайсене пайланать, вӗсенчен 9 провинци, 2 тӳрӗ пӑхӑнӑвӗн хули тата 3 ятарлӑ регион.

Тӗп хула тата чи пысӑк хула — Пхеньян. Патшалӑх чӗлхи — корейле.

Корей Халӑх Демократиллӗ Республики — моно (пӗр) нациллӗ патшалӑх, ӑҫта корейсем ҫӗршывӑн халӑх йышӗн 99% патнелле. Халӑх йышӗн абсолютлӑ нумайрахӑшӗ — атеистсем.

Конституципе — унитарлӑ социалист патшалӑхӗ. Официаллӑ патшалӑх идеологийӗ — чучхе. Наци парламентӗнче — Мӑн Халӑх Пухӑвӗнче тӗп парти — Корей ӗҫ партийӗ (КӖП). Тӗнчери организацисемпе тоталитарлӑ диктатура^[4][5][6] пек йышӑннӑ, изоляционизм политикине тытса пырать^{[7][8][9][10][11]}.

Ку гибридлӗ аталанакан экономикӑпа аграрлӑ идустриаллӑ ҫӗршыв. 2017 ҫулхи ШПП пысӑкӑшӗпе — 17,364 миллиард АПШ долларӗ (пӗр ҫын ҫине 685 АПШ долларӗ). Укҫа виҫи — Ҫурҫӗр Корей вони.

IV—III пирӗн эрӑччен ӗмӗрсенче корейсен патшалӑхлӑхӗ пуҫланать. Тӗнче иккӗмӗш вӑрҫи хыҫҫӑн Корей ҫурутравне (кунччен вӑл Япони Империйӗн тӗрӗслесе тӑнинче пулнӑ) ҫурҫӗр (ССРП тӗрӗслесе тӑнипе) тата кӑнтӑр (АПШ тӗрӗслесе тӑнипе) пайсенче пайланӑ. 1948 ҫулхи ҫурлан 15-мӗшӗнче оккупаци американ зонин чиккисенче Корей Республики туса хуни ҫинчен пӗлтерни хыҫҫӑн ку ҫулхи авӑнӑн 9-мӗшӗнче оккупаци совет зонинче Корей Халӑх Демократиллӗ Республики туса хуни ҫинчен пӗлтернӗ. Кун хыҫҫӑнхи Корей вӑрҫи (1950—1953) ҫӗршывӑн пайланнине ҫирӗплетнӗ.

КХДР-н ядерлӑ хӗҫ-пӑшалӑн ӳстерни — регионти лару-тӑрӑвӑн йывӑланӑвӗ.

Географи

КХДР физика картти

Корей Халӑх Демократиллӗ Республики Тухӑҫ Азири Корей ҫурутравӗн ҫурҫӗр енче вырнаҫнӑ. Виҫӗ патшалӑхсемпе тип ҫӗр ҫинчи чикӗленет: ҫурҫӗр енче — Амноккан тата Туманган юханшывӗсенче Китайпа; ҫурҫӗр-тухӑҫ енче — Туманная (Туманган) юханшывӗнче Раҫҫейпе; кӑнтӑр енче — Корей Республикипе. Анӑҫра — Сарӑ тинӗспе тата Корей пырӗпе, тухӑҫра — Япони тинӗсӗпе юнашар вырнаҫнӑ.

Патшалӑх лаптӑкӗ — 120 540 км² (тип ҫӗр - 120 410 км², шыв - 130 км²). КХДР правительсти ҫырӑн ҫумӗнчи 12 мильлӗ зонӑн акваторине территориллӗ шыв пек ҫинчен пӗлтернӗ.

Администрациллӗ пайлану

Тĕп статья: КХДР администрациллӗ пайланӑвӗ

Корей Халӑх Демократиллӗ Республикин администрациллӗ пайланӑвӗ

Патшалӑх территорийӗн 9 провинцисене, тӳрӗ пӑхӑнупа хулане — Пхеньян (тӗпхула) тата ятарлӑ статуспа хулана — Расон, пайланнӑ.

№	Хула/Провинци			Администрациллӗ центр	Лаптӑк, км²	Халӑх йышӗ, ҫын (2008)	Йышлӑх, ҫын/км²
	Л.Р. Концевич системипе ят	Хангыльпе официаллӑ ят	Ханчапа официаллӑ ят
Тӳрӗ пӑхӑну хулисем (чикхальси, кор. 직할시, 直轄市)
1	Пхеньян, Чикхальси	평양 직할시	平壤直轄市		2 000	3 255 288	1627,64
2	Расон ятарлӑ хули	라진-선봉 직할시	羅先直轄市		746	145 427	194,94
Ятарлӑ администрациллӗ регионсем
3	Кэсон промышленоҫ регионӗ	개성 공업 지구	開城工業地區		66
4	Кымгансан туризм регионӗ	금강산 관광 지구	金剛山觀光地區		530
5	Синыйджу ятарлӑ администрациллӗ районӗ	신의주 특별 행정구	新義州特別行政區		132
Провнцисем (то, кор. 도)
6	Чагандо	자강도	慈江道	Канге	16 968	1 299 830	76,60
7	Хамгён-Пукто	함경 북도	咸鏡北道	Чхонджин	16 824	2 327 362	138,34
8	Хамгён-Намдо	함경 남도	咸鏡南道	Хамхын	18 970	3 066 013	161,62
9	Хванхэ-Пукто	황해 북도	黃海北道	Саривон	9 196	2 113 672	229,85
10	Хванхэ-Намдо	황해 남도	黃海南道	Хэджу	8 002	2 310 485	288,74
11	Канвондо	강원도	江原道	Вонсан	10 622	1 477 582	139,11
12	Пхёнан-Пукто	평안 북도	平安北道	Синыйджу	12 059	2 728 662	226,28
13	Пхёнан-Намдо	평안 남도	平安南道	Пхёнсон	12 330	4 051 696	328,60
14	Янгандо	량강도	兩江道	Хесан	14 317	719 269	50,24
	Пӗтӗмпе				122 762	23 495 286	191,39

Пысӑк хуласем

КХДР-н пысӑк хулисем ^[12]:

• Пхеньян (3 702 757 пурӑнакан ҫын)
• Синыйджу (286 000);
• Кэсон (352 000);
• Нампхо (467 000);
• Чхонджин (330 000);
• Вонсан (340 000);
• Саривон (161 000);
• Сонним (159 000);
• Хамхын (768 551);
• Хэджу (227 000);
• Канге (208 000);
• Хесан (110 000);
• Кимчхэк (200 000).

Халӑх

КХДР халӑхӗн ҫул-ӳсӗм тытӑмӗ

Корей Халӑх Демократиллӗ Республики — моно-нациллӗ патшалӑх, ӑҫта корейсем ҫӗршывӑн халӑх йышӗн 99% патнелле.

Чӗлхесем

КХДР-н официаллӑ чӗлхи — корейле. Икӗ корей патшалӑхӗсен диалекчӗсем хушшинче сахал мар уйрӑм пур.

Тӗн

КХДР — светски патшалӑх, халӑхӑн нумайрахӑшӗ — атеистсем. КХДР конституцинче (5 сыпӑк, 68 статья) "граждансене намӑс ирӗклӗхне гарантиленет" ҫырнӑ.

КХДР-нче чиркӳ патшалӑхран пайланнӑ. Ҫӗршыв ертсе пыни атеизм пропоганди тата тӗне хирӗҫ ӗҫе тӑвать. Халӗ КХДР-нче икӗ христиан храмӗ пур: пӗр католик (Ҫветтуй престолӑн влаҫне йышӑнман) тата пӗр православ. Ҫӗршывра Корей христиан ассоциацийӗ тата КХДР православ комитечӗ пур.

Истори

Тĕп статья: Корей Халӑх Демократиллӗ Ресубликин историйӗ

Корей вӑрҫин вӑхӑтӗнче Вонсанӑн бомбӑлани (1951 ҫул)

XX ӗмӗрӗн пуҫламӑшӗнче Пхеньян

КХДР историйӗ Иккӗмӗш Тӗнче вӑрҫи хыҫҫӑн пуҫланать^[13]. 1945 ҫулта Япони ҫарӗнчен ирӗкленнӗ Корей ҫурутравне АПШ-пе ССРП витӗмӗн зонисене пайланӑ. Ҫурутравӑн ҫурҫӗр енче совет тӗрӗслесе тӑни пулнӑ, кӑнтӑр енче — АПШ-н тӗрӗслесе тӑни.

Японин хӑвӑрт ӳкнине пула вӑрҫӑ хутшӑнаканӗсем Корей ҫурутравӗн пуласлӑхӗ ыйту татса паман юлнӑ. Ҫак вӑхӑтра корейсем хӑйӗн пӑхӑнманлӑхне чӗртме пуҫланӑ. 1946 ҫулхи нарӑс уйӑхӗнче ҫурутравӑн ҫурҫӗр енче Ким Ир Сен пуҫлӑхӗпе Ҫурҫӗр Корей Вӑхӑтлӑ Халӑх Комитечӗ йӗркеленнӗ. 1948 ҫулхи ҫурлан 15-мӗшӗнче оккупаци американ зонин чиккисенче Корей Республики туса хуни ҫинчен пӗлтерни хыҫҫӑн ку ҫулхи авӑнӑн 9-мӗшӗнче оккупаци совет зонинче Корей Халӑх Демократи Республики туса хуни ҫинчен пӗлтернӗ.

Ҫӗнӗ ҫӗршыври политика влаҫне Корей ӗҫ партийӗпе монополизациленӗ, планлӑ экономика йышӑннӑ. Корей вӑрҫинче (1950 ҫулхи ҫӗртмен 25 — 1953 ҫулхи утӑн 27) коммунист ҫурҫӗре ССРП пулӑшнӑ, вӑрҫа пула икӗ ентен вилнисемпе аманнисен шучӗ - 1,3 млн ҫын. Вӑрҫӑ хыҫҫӑн КХДР-нче абсолютлӑ диктатура лартнӑ. XX ӗмӗр хушши Ҫурҫӗр Корейӗн экономики (пӗрремӗш черетре ҫар секторӗ) ӳссе аталаннӑ, анчах ӗмӗрӗн вӗҫӗнче ӳсни чарнӑ.

Ким Ир Сенпе Ким Чен Ир

1994 ҫулта Ким Ир Сен вилчӗ, унӑн ывӑлӗ Ким Чен Ир Хӳтӗленӗвӗн Патлашӑх комитечӗн Ертӳҫи пулса тӑнӑ, вӑл "Сонгун" (чӑв. "арми ку чи пӗрремӗшӗ") политикине пуҫланӑ. Ҫурҫӗр Корейӗн анӑҫпа ҫыхӑну шанӑҫӗ ҫуралнӑ, анчах ҫӗнӗ АПШ президенчӗ куна хирӗҫ пулнӑ.

2011 ҫулхи раштавӑн 17-мӗшӗнче Ким Чен Ир вилни хыҫҫӑн Ким Чен Ын КӖП ТК Етӳҫи пулса тӑнӑ. Унпа "Пёнджин" (корейлерен "параллеллӗ аталану) политикипе ядерлӑ хӗҫ-пӑшалӑн ӳстерни пуҫланӑ.

Патшалӑх тытӑмӗ

Хальхи КХДР конституцийӗ "Корей Халӑх Демократиллӗ Республики ку пур корей халӑхӗн интерессене чӗрӗлетекен никамран пӑхӑнман социалист патшалӑхӗ" каланӑ^[14]. Конституципе, ҫӗршыври влаҫ ӗҫченӗн, кресченӗн, ӗҫ интеллигенцийӗн, пур ӗҫ халӑхӗн аллинче^[15]

Мӑн халӑх пухӑвӗ

Мӑн халӑх пухӑвӗ (МХП; кор. 최고인민회의)— чи ҫӳлти саккун тӑван органӗ. МХП пӗтӗм, пӗр тан тата тӳрӗ суйлав правин вӑрттӑн сасӑлатнипе суйлакан 687 депутатсенчен тӑрать (суйлавсем альтернативсӗр). Суйлав тивӗҫӗн 17 ҫултан пуҫланать^{[16][17][18][19]}.

Мӑн халӑх пухӑвӗн президиумӗ

Мӑн халӑх пухӑвӗн президиумӗ — яланхи ӗҫлекен орган тата коллективлӑ патшалӑх пуҫлӑхӗ.

Ӗҫ тӑвакан влӑҫ

Правительство — министрсен кабинечӗ. 1948 ҫулхи конситуципе туса хунӑ, унӑн ертӳҫи — Ким Док Хун (2020 ҫулхи ҫурлан 13-мӗшӗнчен).

Хӳтӗленӳ патшалӑх комитечӗ

Хӳтӗленӳ патшалӑх комитечӗ — ҫар влаҫӗн чи ҫӳлти органӗ.

Суд влаҫӗ

КХДР-нчи суд системинче Тӗп суд, провинци сучӗ, халӑх сучӗ тата ятарлӑ суд пур^[20].

Вырӑн влаҫӗ

Вырӑн влаҫӗ халӑх пухӑвӗсенчен, халӑх комитечӗсенчен тӑрать.

Политика партийӗсем

• Корей ӗҫ партийӗ (КӖП) — 1945 ҫулта тунӑ парти. КХДР-нчи тӗп парти, унӑн тӗп вырӑн КХДР-н конституцинче тӑнӑ^[21]. Парти идеологийӗ — чучхе (Ҫурҫӗр Корей национал-коммунизм идеологийӗ).
• Корей социал-демократиллӗ партийӗ — 1945 ҫулта тунӑ социал-демократи партийӗ. КӖП-н тӗп вырӑн йышӑнӑть.
• Чхондогё-Чхонудан (Пӗлӗт ҫулӗнчи ҫамрӑк туссен) партийӗ — 1946 ҫулта тунӑ консерватизм партийӗ.

1946—2024 ҫулсенче пур КХДР-нчи партисемпе юхӑмсене пӗрлештерекен Пӗрлешнӗ демократи тӑван ҫӗршыв фрончӗ (ПДТҪФ) пулнӑ. ПДТҪФ икӗ Корейсен реюнификаци шухӑшне пулӑшнӑ.

Патшалӑх уявӗсем

Григорий календарӗпе:

• Кӑрлачӑн 1 — Ҫӗнӗ ҫул;
• Нарӑсӑн 16 — Йӑлкӑшакан Ҫӑлтӑр кунӗ (Ким Чен Ир ҫуралнӑ кунӗ);
• Пушӑн 2— Йывӑҫсене лартни кунӗ;
• Пушӑн 8 — Пӗтӗм Тӗнчери хӗрарӑм кунӗ;
• Акан 15 — Хӗвел кунӗ (Ким Ир Сен ҫуралнӑ кунӗ);
• Акан 25 — Корей халӑх армийӗн никӗсленӳ кунӗ;
• Ҫӑвӑн 1 — Пӗтӗм Тӗнчери ӗҫ кунӗ;
• Ҫӗртмен 9 — Корей ачисен пӗрлешӗвӗ никӗсленӳ кунӗ;
• Утӑн 27 — Тӑван ҫӗршыв ирӗкленӳ вӑрҫинче ҫӗнтерӳ кунӗ;
• Ҫурлан 15 — Тӑван ҫӗршыв ирӗкленӳ кунӗ (Японирен);
• Ҫурлан 25 — Сонгун кунӗ;
• Авӑнӑн 9 — Халӑх правительсвин никӗсленӳ кунӗ (КХДР туни ҫинчен пӗлтерни кунӗ);
• Юпан 10 — Корей ӗҫ партийӗн никӗсленӳ кунӗ;
• Раштавӑн 27 — КХДР конституцийӗн кун.

Уйӑх календарӗпе:

• 1-мӗш уйӑх уйӑхӗн 1-мӗшӗ — Соллаль;
• 1-мӗш уйӑх уйӑхӗн 15-мӗшӗ — Тэборым;
• Акан 4—5 — Чхонмён;
• 5-мӗш уйӑх уйӑхӗн 5-мӗшӗ — Тано;
• 8-мӗш уйӑх уйӑхӗн 15-мӗшӗ — Чхусок.

Этеплӗх

Пхеньянти "Ариран" ӑестивалӗ

КХДР-нче "корей ятарлӑхӗпе социализм реализмӗ" кинофильма тӑвакан аталаннӑ киноиндустри пур. Мультфильмсене те тӑвать^[22].

Спорт

"Тхэквондо" палли

КХДР-нче йӑлана кӗнӗ корей халӑхӗн тата анӑҫран илнӗ спорт тӗсӗсем пур.

Вӗренӳ

Пхеньянти акӑлчан чӗлхи лекцийӗ

Ким Чхэк ячӗллӗ промышленоҫ институчӗн электронлӑ вулавӑшӗ, Пхеньян

1975 ҫултан КХДР-нче пӗтӗм кирлӗ 11 ҫуллӑ вӗренӳ пур. Аслӑ тата вӑтам вӗренӳре техника ӗҫне нумайрах суйлаҫҫӗ^[23].

КХДР-нчи чи пысӑк аслӑ вӗренӳ шкулӗ — Ким Ир Сен ячӗллӗ университечӗ.

Сывлӑх сыхлӑхӗ

КХДР-нче патшалӑх медицина пӑхнипе медицина страхлани пур^[24].

Экономика

Хӗҫ-пӑшал вӑйӗсем

2024 ҫулта КХДР арминче 1280 пин ҫын пулнӑ (600 пин ҫын сыхлавра)^[25].

Ядерлӑ программи

Тĕп статья: КХДР ядерлă программи

КХДР ядерлӑ хӗҫ-пӑшала 1990-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнчен тума пуҫланӑ шутланать.

Тулашри политика

2013 ҫулта КХДР-н ПНО-нчи 161 патшалӑх шутшӑнакансемпе дипломати ҫыхӑнӑвӗ пур. Унпа 31 ҫӗршыв, АПШ-пе Японие шутласа, дипломатие пулӑшмасть^[26]

Массӑла информаци хатӗрӗсем

КХДР-нче 30 ытла хаҫат кӑларать (акӑлчанла, французла, испанла, японла, вырӑсла, китайла хаҫатсене шутласа)^[27].

Ҫакӑн пек пӑхӑр

• Корей Республики
• Корей çурутравĕ