Кивĕ Ахпӳрт (Патăрьел районĕ)

Кивĕ Ахпӳрт (вырăс. Старое Ахпердино, тутар. Иске Ахпүрт), — Чăваш Енĕн Патăрьел районĕнчи чиркÿсĕр ял.

Ку терминӑн урӑх пӗлтерӗшсем пур, Кивĕ Ахпӳрт (пĕлтерĕшсем) пӑхӑр.

Ял Кивĕ Ахпӳрт Кивĕ Ахпÿрт Кивĕ Ахпÿрт ялĕ Пайпарăс çырминчи пĕве енчен пăхсан Ялав Герб Патшалăх РаççейРаççей Федераци субъекчĕ Чăваш ЕнЧăваш Ен Муниципаллă район Патăрьел Ял тăрăхĕ Тури Туçа Координатсем 55°04′23″ с. ш. 46°43′29″ в. д.HGЯO{{#coordinates:}}: нельзя иметь более одной первичной метки на странице Шалти пайлану урамсем Пуçлăх Углёв Константин Анатольевич Никĕсленĕ XVII ĕмĕр Пĕрремĕш асăну 1634 Малтанхи ятсем Ахпÿрт Пурăнан вырăн  Ял Наци йышĕ чăвашсем Конфесси йышĕ православсем Этнохороним кивĕахпÿртсем, кивахпÿртсем Вăхăт тăрăхĕ UTC+4 Телефон кочĕ +7 83537 Почтă индексĕ 429354 Автомобиль кочĕ 21, 121 ОКАТО кочĕ 097 207 870 006 Официаллă сайчĕ каçă

Ял тытăмĕ, халăх йышĕ

Ялта вăтам шкул, кĕнекесар-вулавăш, фельдшер-аккушер пункчĕ, культура çурчĕ вырнаçнă.

Урамĕсем

Тĕпри Калинин урамĕ ятлă. Халăхри ячĕ халлĕхе паллă мар. Урамсен вырăсла ячĕсем: Восточный переулок, Улица Калинина, Луговая улица, Наречная улица, Южная улица^[1]. Паллах, чăвашла тата халăхри ятсем те пур: Калинина—Çÿлти кас, Наречная улица—Аялти кас, Южная улица—Çĕнĕ кас; Восточный переулок текенни Турчка касси ятпа паллă.

Тавралăх

Кивĕ Ахпӳрт Пăла шывĕн вăтам юхăмĕнче, сылтăм çыранра вырнаçнă. Ку тĕлте Пăлана Пайпарăс^[2] тата Пучивар шывĕсем юхса кĕреççĕ.

Малтанхи пирки çапла калани пур:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Овраг Пайпарaс- Для защиты укреплённых мест на Буле, Московское государство нанимало и ахпердинцев. Для защитников южных рубежей выделялись земли около Ногайского перевоза, что и послужило появлению населённых пунктов, считавшихся Диким полем. Вдоль Ногайского перевоза были выставлены сторожевые посты. Для предупреждения о надвигающейся опасности применяли своеобразный «телеграф». При помощи сигнальных флажков и костров предупреждали о передвижении неприятелей. Не раз защитники Ногайского перевоза вступали в схватку с врагами. Защищая родную землю, они защищали и Московское государство. В одном из сражений они убили вражеского военачальника по имени Пайпарaс и закопали в овраге за деревней. В настоящее время этот овраг называют «Пайпарaс»^[3].

.<Куçару: Пăла çинчи çирĕплетнĕ вырăнсене хÿтĕлемешкен Мускав патшалăхĕ ахпÿртсене те явăçтарнă. Кăнтар чикĕсене хÿтелекенсем валли Нухай каççи тĕлĕнчи çĕрсене уйăрнă, çапла вара "Тискер уйсем" шутланакан вырăна çынсем килсе лекнĕ. Нухай каççи тăршшĕпе хурал станĕсене вырнаçтарса тухнă. Хăрушлăхсене сирме хăйне майлă "телеграфпа" усă курнă. Палăртав кăвайчĕсемпе тата ялавсемпе систернĕ пĕрне-пĕри. Нухай каççине сыхлакансем пĕрре мар хĕрÿ тытаçăва кĕнĕ тăшманпа. Тăван çĕре сыхласа вĕсем Мускав патшалăхне те сыхланă. Пĕр çапăçура тăшманăн Пайпарăс ятлă çарпуçне вĕлернĕ те ял тулашĕнчи^[4] çырмара пытарнă. Асăннă çырмана паян та Пайпарăс теççĕ.

Истори

"Ахпÿрт" сăмахăн этимологине М.Р.Федотов профессор ăнлантарса панă^[5].

Чăн малта Ак Бэрдĕ тени тăрать. "Ак" кунта пĕр-пĕр лайăх (позитивлă) сăнара палăртать, чăвашла "Хак" тенипе танлаштарăр (арабизм: Турă, Чăнлăх, Сиплĕх, Тивĕç-ирĕк; حق haq ). Бэрдĕ — стандартлă тĕрĕк чĕлхисенче — пачĕ. Çапла вара иккĕшне пĕрле тусан "Турă Пачĕ" тенине пĕлтерет. Çынсене çавнашкал ят панă тахçан. Стандартлă тĕрĕк чĕлхинчи [э] сасă [и] сасса куçиччен пулса иртнĕ (хальхи тутарсем, сăмахран, «бэрдĕ» мар, «бирдĕ» теççĕ). "Пÿрт" тени каярахпа çеç, контаминациленнине кура, сиксе тухнă.

Калас пулать, -пердино/-бердино/-пирдино/-бярдино формантпа вĕçленекен ытти ял ячĕсене те (сăмахран, Тяжбердино, Тябердино, Акпердино т.ыт.те) çакăн пекех ăнлантараççĕ. Вĕсем хăйсен малтанхи компоненчĕсемпе çеç уйрăлса тăраççĕ.

Кунта çырса кăтартакан яла илес пулсан, малтан Ахпӳрт ятлă пулнă. Кивĕ текен сăмах каярах, XVII ĕмĕр вĕçĕнче 9 кил-йыш ялтан куçса кайса Пăла юханшывăн тепĕр енче çĕнĕ ял туса хунă хыççăн хутшăннă. Çĕнĕ яла Çĕнĕ Ахпӳрт теме пуçланă.

Яла никĕслекенсем халĕ Канаш районне кĕрекен Кивĕ Ахпӳрт ялăн çыннисем пулнă. Г.Ф. Мулюков краевед тĕпчесе пĕлнĕ тăрăх яла 1634 çулта никĕсленĕ.^[6] Вăлах яла никĕсленĕ çынсен ячĕсене тĕпчесе пĕлнĕ. Ялти халапсем тăрах яла Еливан, Салма, тата Кăтра ятлă çынсем никĕсленĕ. Çаван пекех Сеприхана асăнаççĕ.^[7]

Столыпин реформисем вăхăтĕнче ялти пĕрлĕхрен уйрăлса тухакансем пулнă. 1910-мĕш çулта Кивĕ Ахпÿрт хуттăрĕнчи 6 килте 30 çын пурăннă. Каярахпа вăл хуттăра Пĕчĕк Ахпÿрт ят панă. Паянхи кун асăннă пурăнакан вырăн çук.

1920 çулхи çурла уйăхĕн 3 Пăва уесне, ун хыççăн вара Çĕрпӳ уесне кĕнĕ. 1920 çулхи юпа уйăхĕн 1 хыççăн Çĕрпӳ уесĕн Йĕпреç районне кĕртнĕ. 1921 çулхи çĕртме уйăхĕн 22-пе 1927 çулчен Патăръел уесне кĕнĕ. Ку пĕтĕм вăхатра ял çак пайланăвсен Патăръел вулăсне кĕнĕ.

1927 çулхи юпа уйăхĕн 1 Аслă Патăръел районне кĕнĕ. 1935 çулхи çу уйăхĕн 19 хыççăн Патăръел районне, 1939 çулхи нарăс уйăхĕн 22 хыççăн Чкаловски районне, 1957 çулхи чӳк уйăхĕн 20 хыççăн хальхи вăхăт таран Патăръел районне кĕрет^[8].

Аялти кас

Ял ячĕ тата ытти пĕрлĕх паллисемпе символика

2016-мĕш çулхи сентябрĕн 12-мĕшĕнче Кивĕ Ахпÿртри клубра ял пухăвĕ пулса иртнĕ. Унта, ытти ыйтусемпе пĕрлех, ялăн вырăсла ячĕн ыйтăвне те хускатнă. Чăн та, ку ыйтăва "илемсĕр" ятсен контекстĕнче те пăхса тухма пулать^[9].Кивĕ Ахпÿрте илес-тĕк, тĕрĕсипе каласан, кун пирки халиччен никамах та пит шутласах та кайман. Ахăртнех, ку проблема пеккине хăйсем вырăс чĕлхине "шутсăр лайăх" пĕлнине кăтартас текенсем шутласа кăларнă пулмалла. Ята улаштармасăр хăварма хистекен сăлтавсем:

• "Ахпердино" сăмахра пусăм пĕрремĕш сыпăк çине ÿкет: "Ахпе́рдино" мар!
• Чăвашла ятра та нимĕн начарри те çук. Хуть те мĕн каласан та, чăн малтан чăвашла ят пирки шутлас пулать.
• "Илемсĕрлĕх" текенни чăннипе сăмахăн пĕртен-пĕр сыпăкне çеç пырса тивет. Ытти сыпăксенче уни-куни ним те çук.
• Пит хытă шырасан кашни сăмахра тенĕ пекех кун пек "илемсĕрлĕх" паллисене чакаласа тупма пулать. Вара вĕсене пурне те улăштарса тухмалла-ши? Тахçан "хуйхă" сăмаха чăваш чĕлхинчен катертес текенсем те пулнă...
• Çĕнетнĕ ят "лайăхрах" пуласса никам та шантарма пултараймасть. Çук унашкал гаранти.
• Ята çĕнетни кивви тĕппипех манăçасса пĕлтермест-ха вăл! Аса илтерсе тăракансем пурпĕрех пулаççĕ! Халиччен "...перд..." элемент пирки никамах та пит шутласах кайман пулсан, ят чăннипех улшăнсан вара кун пирки сÿпĕлтетекенсен шучĕ темиçе хут йышланать. Кама кирлĕ вăл "тĕлĕрекен аçтахана" вăратни?
• Кивĕ ятсем кирек мĕнле пулсан та культура тата истори пуянлăхĕ, хаклă еткер шутланаççĕ, çавăнпа та вĕсене çăмăллăн та çăмăлттайла катертме май çук.

Тури Туçа вăтам шкулĕн çуртĕнче пулса иртнĕ ăславсемпе ÿнерсен Чăваш халăх академийĕн ларăвĕнче те (2016) ял ячĕн ыйтавне хускатнă.

Ят ятне улăштарма юрамасси пирки çавăн пекех М.Р.Федотов профессор та каласа хăварнă^[5].

Кивĕ Ахпÿртĕн гимнĕ те пур

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

13 февраля 2015 года в Староахпердинском СДК Батыревского района состоялось открытие Года литературы в деревне Старое Ахпердино.

<...> В рамках праздничного концерта состоялась презентация Гимна д. Старое Ахпердино. Текст гимна написал наш земляк, уроженец д. Старое Ахпердино Владимир Рыбкин. Музыку написал известный чувашский композитор Юрий Кудаков (есть тест песни на чувашском и русском языках, ноты, плюсовка и минусовка).

Зрители с восхищением слушали гимн в исполнении народных артистов Чувашии Тамары Гурьевой и Зои Лисицыной^[10].

<Куçару: 2015-мĕш çулхи февралĕн 13-мĕшĕнче Патăрьел районĕнчи Кивĕ Ахпÿртре, СДКра, ялта Литература çулталăкĕ уçăлнине палăртрĕç.<..> Уяв концертĕнче Кивĕ Ахпÿртĕн гимнне хăтларĕç. Гимн сăввине çыраканĕ — Кивĕ Ахпÿртре çуралнă пирĕн ентеш Владимир Рыбкин. Кĕввине паллă чăваш композиторĕ Юрий Кудаков çырнă (юррăн чăвашла тата вырăсла тексчĕсем, нотăсем, плюсовка, минусовка — пурте ал айĕнче). Куракансем гимна Чăваш халăхĕн артисчĕсем Тамара Гурьева тата Зоя Лисицына юрланине савăнса итленĕ.>

Гимна мĕнле те пулин çирĕплетнĕ-и е çирĕплетмен-и, çакă халлĕхе паллă мар.

Кивĕ Ахпÿртĕн хĕвелтухăç хĕрри

Кивĕ Ахпÿртĕн гербĕ пирки

Хальхи вăхăтра Кивĕ Ахпÿртĕн гербĕ — çирĕплетни те, çирĕплетменни те, — çук. Г.Ф.Мулюков таврапĕлÿçĕ унăн сăнарĕн никĕсĕнче хулкан çине илемлĕх мелĕсемпе ÿкернĕ "1634" (яла никĕсленĕ çул) пулмалла тесе шутланă^[11].

Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем

• Кудрявцев Иосиф Андреевич, — 1895-1901-мĕш çулсенче Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, Кивĕ Ахпÿртри вĕрентевçĕсен паллă пĕр династине пуçласа яракансенчен пĕри^[12].
• Арланов Михаил Михайлович, "Хыпар" Кăларавăш çурчĕн директорĕ — тĕп редакторĕ (2015-2016-мĕш çулсенче).
• Брусова Галина Фёдоровна (1955 çур.), — педагогика ăславĕсен кандидачĕ (2002).
• Вăрăм Палюк (Рыбкин Владимир Николаевич) — Кивĕ Ахпÿртĕн "официаллă мар" гимнĕн авторĕсенчен пĕри.
• Каргин Николай Васильевич, Социализмлă Ĕç Паттăрĕ.
• Карягин Арсентий Афанасьевич (1921-1986) — РСФСР тава тивĕçлĕ вĕрентевçи^[13][14].
• Карягин Сергей Афанасьевич (1932 çур.) — журналист, вĕрентевçĕ, парти (КПСС) функционерĕ, РСФСР тава тивĕçлĕ культура ĕçлевçи (1996)^[15].
• Карягин Фёдор Александрович, Чăваш республикин экологи тата çутçанталăк ресурсĕсен министрĕ (1992-1996), географи ăславĕсен кандидачĕ.
• Карягина Марина Фёдоровна, — чăваш сăвăçĕ, тележурналист.
• Мареева Мария Николаевна (1954 çур.) — журналист (пичетре тата телекуравра)^[16].
• Мукина Ираида Васильевна, — филологи ăслăлăхĕсен кандидачĕ.
• Пыркин Николай Васильевич (1935-2007) — совет саманинче парти (КПСС) ĕçлевçи, истори ăславĕсен кандидачĕ^[17].
• Салмин Антон Кириллович, истори ăслăлăхĕсен докторĕ, этнолог.

Вуламалли

• Астраханцева, А. Вěсем пурте пěр кăкран : [Патăрьел районěнчи Кивě Ахпÿрт ялěнче пурăнакан вунă ача амăшě, М. А. Кошкина çемйи çинчен] / А. Астраханцева // Авангард (Патăрьел районě). - 2008. - 29 чÿк (№ 135-136).
• Салмин А. Н., Павлова А. А. «Асрах-çке эс, тăван кĕтес!. 1-мĕш пай» — Шупашкар: «Çĕнĕ вăхăт», 2010. — 608 с. (Патăрьел районĕнчи Кивĕ Ахпÿрт, Пăлакасси ялĕсен кун-çулĕ пирки çырнă тĕп кĕнеке ку паянхи куна. Автор нумай истори документне тĕпченĕ, ватăсемпе калаçнă, вырăнти топонимикăна ăнлантарма тăрăшнă, ялтан тухнă нумай сумлă та паллă çын пирки çырнă.)
• Салмин А. К., Салмин А. Н., Каргин Ф. Д. «Староахпердинской школе 100 лет». — Шупашкар, 1999. — 96 с. (Кивĕ Ахпÿртри шкулăн кун-çулĕ пирки, вĕрентнĕ çыннисем пирки кĕнеке.)
• Салмин, А. Н. Ты в памяти у всех, родная сторона-2 : [родословное древо известных фамилий, проживающих в Ахпердино] / Александр Салмин, Алевтина Павлова ; [предисл. Ю. М. Салмина]. - Чебоксары : Новое Время, 2013. - 231 с.
• Салмин А.Н., Павлова А.А. Их имена прославили деревню. Шупашкар, 2016.
• Михайлов, Юрий. Кивĕ Ахпÿрт ялĕнчи Гавриловсем. — 20 Jun, 2014 | Хыпар |