Якути

Якути, официаллă — Саха Республики е Саха Республики (Якути) (кĕске СР(Я)) (якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ — «Саха Çĕрĕ», кĕске СӨ, выр. Республика Саха (Якутия), кĕске РС(Я)) — Раççей Федерацийĕн чи пысăк субъекчĕ, унăн йышĕнчи республика (патшалăх)^[1][2][3], çавăн пекех тĕнчери чи пысăк администрациллĕ-территориллĕ пĕри. Аслăшпа Якути Аргентинăна пысăкрах, вăл лаптăкпа тĕнчери саккăрмĕш патшалăх^[4], татах 169 хутра Чăваш Енне пысăкрах. Республика халăх йышĕ — 997 565 çын, тата Раççейри чи пĕчĕк пĕри йышлăх (пĕчĕкрех йышлăхпа Чукоткăпа Ненец автономиллĕ тăрăхĕсемпе Магадан облаçĕ çеç). Климатпа ку тĕнчери вырăнсен чи сивĕ-хаяр пĕри: кунта Çурçĕр çурчăмăрĕн Сивĕлĕх полюсĕ вырнаçнă.

Саха Республики якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ выр. Республика Саха
Якути ялавĕ Якути гербĕ
Тĕп хули	Якутск
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	1 3 083 523 км² 0,6
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	51 997 565 çын патнелле (2023) 0,32 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Инçет-Тухăç экономика районĕ
Регион номерĕ	21
Патшалăх чĕлхисем	якутла, вырăсла
Пуçлăх	Николаев Айсен Сергеевич
Правительство ертӳçи	Бычков Кирилл Евгеньевич
Ил Тумэн (Патшалăх пухăвĕн) ертӳçи	Еремеев Алексей Ильич
Гимн	Якут гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ MSK+6 (UTC+9), MSK+7 (UTC+10), MSK+8 (UTC+11)

Инçĕт-Тухăç федераци тăрăхне кĕрет, Инçет-Тухăç экономика районĕн пайĕ.

1922 ҫулхи ака уйӑхӗн 27-мӗшӗнче РСФСР-н йышĕнчи Якут Автономиллĕ Совет Социализмлă Республики пекех йĕркеленĕ. Анчах 1638 çулта йĕркеленĕ Якутск уесĕ хальхи Якутин территорийĕ патнелле пекех пулнă. Республика тĕп хули — Якутск.

1990 ҫулхи авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче Якут АССР-н Мăн Канашĕ автономи Якут-Саха Совет Социализмă Республикине çĕнетсе йĕркеленĕ.

1991 çулта Якут-Саха ССР хăй хальхи ятне илнĕ — Саха Республики (Якути).

Якути — çутçанталăклă-ресурслă экономика потенциалĕн çӳллĕ шайĕпе регион^[5] (тĕнчери алмаз кăларни 25 %, ку 5%-пе пурне те уçакан территорисемпе; нефть, çутçанталăк газĕ, кăмрăк, ылтăн, питĕ пысăк вăрман массивĕсем). Çак вăхăтра та, халăхăн чухăнлăх шайĕ çӳллĕ чарăнса тăрать (15,6 % 2022 ç.)^[6][7].

Регион хăй экстремаллă климат майĕсемпе пĕлнĕ: тĕнчери регионсенчен кунта чи сивĕ хĕллесем, вар чӳк уйăхĕн температури -46° анатарах, раштав уйăхĕнчи -52° анатарах, кăрлач уйăхĕнчи -54° анатарах, нарăс уйăхĕнчи -50° анатарах, пуш уйăхĕнчи -39° анатарах, юпа уйăхĕнчи -25° анатарах, ака уйăхĕнчи çурçĕр районĕсенче -28°-ччен, вар районĕсенче -22°-ччен анса ларать. Чи анатри çак ĕмĕрте, 2001 çулхи авăн уйăхĕнчи вар-уйăх температури Оленёк ялĕнчи -3.4°-ччен пулнă.

Патшалăх чĕлхисем: якутла тата вырăсла. Пĕчĕк-йышнĕ Çурçĕр халăхĕсен пурăнакан вырăнĕсенче, Республикан Конституципе, вĕсен чĕлхисем официаллă çак вырăнсенче.^[8].

Якути — Раççей Федерацинчи пĕртен-пĕр субъект, ăçта виççĕ сехет тăрăхсене усă кураççĕ, Мускав вăхăчĕпе уйрăмлăх — +6, +7, +8 сехет.

Истори

1851 çулта Иркутск генерал-кĕпернин Якути облаçне йĕркеленĕ. 1922 çулхи ака уйăхĕн 27-мĕшĕнче вара Якути АССРне туса хунă. 1991 çулхи раштавăн 28-мĕшĕнчен пуçласа — Якути ССРĕ, 1992 çулхи ака уйăхĕн 27-мĕшĕнчен пуçласа — Саха Республики.

Халăх йышĕ

Якутинче пурĕ 950,7 пин (2005) çын пурăнать, вĕсенчен 64,2% хула çыннисем. Пĕр тăваткал çухрăм çине 0,3 çын килет. Ку Раççейре чи пĕчĕк виçе.

Пурăнакан халăхсен тĕлĕшĕнчен республикăра якутсем (45,54%), вырăссем (41,15%), украинсем (3,65%) тата ыттисем пурăнаççĕ. 2002 çулхи перепись тăрăх Якутинче 127 тĕрлĕ халăх пурăннă.

Хулисем

• Якутск (235,6 пин)
• Нерюнгри (69,1 пин)
• Мирнăй (34,4 пин)
• Ленск (26,2 пин)
• Алдан (20,5 пин)

Пайланăвĕ