Cyntafanedigaeth
Dull, cyfraith, confensiwn etifeddiaeth tir neu deyrnas gyda'r mab hynaf yn etifedd di-ofyn. Ceir amrywiaethau. From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Cyntafanedigaeth [1][2] (Saesneg: primogeniture o'r Lladin am "cyntaf-anedig") yw'r system o etifeddiaeth gan y cyntafanedig, fel arfer y mab hynaf.[3] Yn Lloegr ffiwdal (yn wahanol i'r drefn o dan Cyfraith Hywel yng Nghymru) a systemau cyfreithiol eraill, y mab cyntaf-anedig cyfreithlon sy'n cael yr hawl gyntaf i etifeddu eiddo.[4] Mae ei hawliad yn gryfach na phob merch, mab iau a hyd yn oed meibion hynaf anghyfreithlon. Y rheol yw y bydd yr hynaf bob amser yn cael yr hawliad cyntaf. Os nad oes mab, bydd pob un o'r merched yn etifeddu cyfran gyfartal o'r ystâd.[4] Os nad oes plant, mae'r eiddo yn aml yn cael ei etifeddu gan y brawd hynaf. Ymhlith brodyr a chwiorydd, mae meibion yn etifeddu cyn merched ac yn y blaen.
Ceir y cofnod cynharaf o'r gair (fel cyntaf-anedigaeth) ym Meibl William Morgan yn 1588 yn llyfr Genesis.[5]
Remove ads
Cyd-destun
Mae'r arferion yn cael eu defnyddio amlaf gan bobloedd amaethyddol, yn enwedig y rhai sydd â phoblogaethau cynyddol ond symiau cyfyngedig o dir. Mewn achosion o'r fath mae'n aml yn bwysig atal rhannu tir yn barseli sy'n rhy fach i gynnal ffermio.[6]
Gwahanol fathau o gyntafanedigaeth
Cyntafanedigaeth absoliwt
Mae'r term ‘cyntafanedigaeth absoliwt’ yn dynodi math o gyntafanedigaeth lle nad yw rhyw y person yn ffactor perthnasol at ddiben olyniaeth. Ers 1980, mae bron pob brenhiniaeth Ewropeaidd wedi defnyddio'r math hwn o gyntafanedigaeth.[7]
Ceir sawl enghraifft:
- Basgtir - Yn ôl Poumarede (1972), roedd Basgiaid Teyrnas Navarra fel arfer yn trosglwyddo teitlau ac eiddo i'r cyntafanedig heb ystyried rhyw.[8] Mae gwreiddiau'r traddodiad hwn yn yr Oesoedd Canol.[8] Etifeddwyd brenhiniaeth Navarrese, fodd bynnag, gan linachau y tu allan i Navarre, a oedd yn dilyn gwahanol gyfreithiau olyniaeth, a'r mwyaf cyffredin ohonynt oedd cyntafanedigaeth a ffafrir gan ddynion.[8]
- Sweden - Yn 1980, diwygiodd Sweden ei chyfansoddiad o blaid cyntafanedigaeth absoliwt, gan felly amddifadu mab hynaf Carl XVI Gustaf, y Tywysog Carl Philip, rhag etifeddu'r orsedd o blaid ei chwaer hŷn, Victoria. Mae brenhiniaethau eraill wedi dilyn yr enghraifft hon: yr Iseldiroedd yn 1983, Norwy yn 1990, Gwlad Belg yn 1991, Denmarc yn 2009, Lwcsembwrg yn 2011 a'r Deyrnas Unedig yn 2015.
- Beth bynnag, mae Tywysogaeth Monaco, yr Iseldiroedd a Norwy wedi creu "cyntafanedigaeth wyrol" rhwng yr 20g a'r 21g, gan gyfyngu ar olyniaeth y goron i berthnasau'r frenhines ddiwethaf yn unig, gyda gofynion manwl gywir.
Yn ddiweddar, mae brenhiniaethau eraill wedi newid neu wedi ystyried newid eu trefn tuag at gyntafanedigaeth absoliwt:
- Sbaen - Gyda genedigaeth y Dywysoges Leonor o Sbaen ar 31 Hydref 2005, etifedd ymddangosiadol i Philip, Tywysog Asturias a'r Dywysoges Letizia, ailgadarnhaodd Prif Weinidog Sbaen, José Luis Rodríguez Zapatero fwriad y llywodraeth i sefydlu, trwy ddiwygio Cyfansoddiad Sbaen, cyntafanedigaeth absoliwt. Cafodd cynnig Zapatero ei gefnogi gan arweinwyr y prif wrthbleidiau. Fodd bynnag, daeth gweinyddiaeth Zapatero i ben cyn i'r gwelliant gael ei gynnig ar ffurf drafft ac ni chymeradwyodd y llywodraeth ddilynol ef. Yn 2014, ar ymddiswyddiad ei dad, esgynnodd Philip VI i'r orsedd, gyda dwy ferch y mae'r Leonor hynaf, yn absenoldeb etifeddion gwrywaidd, ar hyn o bryd yn etifedd yr orsedd.
- Nepal - Ym mis Gorffennaf 2006, cynigiodd llywodraeth Nepal fabwysiadu cyntafanedigaeth absoliwt,[9] ond diddymwyd y frenhiniaeth yn 2008 ac ni ellid dilyn y gwelliant hwn.
- Y Gymanwlad - Yn 2011 cyhoeddodd Llywodraeth y Gymanwlad Gytundeb Perth, cynllun i newid y gyfraith tuag at gyntafanedigaeth absoliwt.[10] Daeth y ddeddfwriaeth i rym ar 26 Mawrth 2015.
- Siapan - Bu dadlau yn Japan a ddylid mabwysiadu cyntafanedigaeth absoliwt ai peidio, gan mai'r Dywysoges Aiko yw unig ferch Tywysog y Goron Naruhito. Fodd bynnag, ataliodd genedigaeth y Tywysog Hisahito, mab y Tywysog Akishino (brawd iau y Tywysog Naruhito) y ddadl.
Cyntafanediaeth agnodol
Ar sail cyntafanedigaeth agnodol, neu dadlinachol, olynydd brenhines (gwryw neu fenyw) yw ei fab cyntaf-anedig a'i holl ddisgynyddion (agnodion), ac wedi hynny mae'r olyniaeth yn disgyn i'r ail-anedig a'i ddisgynyddion. ac yn y blaen , ac eithrio'r holl fenywod.[11][12]
Cyntafanediaeth gytras
Mae cyntafanediaeth gytras hefyd yn derbyn merched benywaidd i'r olyniaeth, sydd fel arfer yn israddol i'r plentyn gwryw olaf.[12]
Cyntafanedigaeth ffafriaeth gwrywaidd
Mae cyntafanediaeth ffafriaeth gwrywaidd yn darparu bod yr olyniaeth i'r orsedd yn cael ei roi yn ffafriol i aelod gwrywaidd o'r teulu (yn uniongyrchol neu os nad oes unrhyw frawd gwrywaidd wedi cael etifeddion gwrywaidd) a dim ond yn ail i'r ferch fenyw hynaf.
Roedd yr arfer hwn yn gyffredin ar gyfer gorsedd Brenhiniaeth Lloegr a'r Alban yn y Deyrnas Unedig tan 2015, pan newidiwyd y gyntafanediaeth hon o blaid deddfwriaeth newydd.
Ar hyn o bryd yn Ewrop dim ond gorseddau Monaco a Sbaen sydd ar ôl i gynnal y gyntafanediaeth hon.
Tra'n cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth a gyhoeddwyd, mae barwnïau'r Deyrnas Unedig yn parhau i ddilyn cwrs naturiol eu olyniaeth hanesyddol oherwydd ar farwolaeth y deiliad gwryw olaf mae'r teitl yn dod yn ddiflanedig ag ef hyd yn oed os oes ganddo berthnasau yn y llinach fenywaidd.
Remove ads
Gweler hefyd
Cyfeiriadau
Dolenni allanol
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads