Llygredd aer

Llygredd a achosir drwy ryddhau nwyon, solidau mân, neu erosolau hylifol gwasgarog i'r atmosffer ar gyfradd sy'n mynd yn fwy na'r gallu naturiol i wasgaru, gwanhau neu amsugno'r sylweddau hynny yw llygredd aer.^[1] Fel arfer cyfeiria "llygredd" at allyriannau gan ddyn (anthropogenig). O bryd i'w gilydd mae hefyd ffynonellau eraill o'r un sylweddau. Gall hyn creu dryswch wrth drafod cyfrifoldebau. Yn 2014 adroddodd Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) y bu llygredd awyr yn gyfrifol am tua 7 miliwn marwolaeth cyn ei amser yn 2012^[2]. Yn ôl data Iechyd Cyhoeddus Cymru a gyhoeddwyd gan y BBC yn 2017^[3] mae tua 2,000 yn marw (ryw 6% o'r cyfanswm) cyn ei hamser yng Nghymru pob blwyddyn o'i effaith; yn ail dim ond i ysmygu ac yn fwy o gonsýrn na gordewdra ac alcohol^[3].

Llygredd aer

Enghraifft o:	type of pollution
Math	llygredd amgylcheddol, llygredd, emission
Achos	Car, echdoriad folcanig, tân gwyllt, llwch, carbon monocsid
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Rhybudd!

Mae angen cywiro iaith yr erthygl hon. Beth am fynd ati i'w chywiro? Dyma restr o erthyglau i'w cywiro: Tudalennau â phroblemau ieithyddol.

Llygredd awyr uwchben Sanlitun, Beijing, Tsiena (2014)

Cyhoeddir ar-lein adroddiadau cyson (beunyddiol ?) a manwl o ryw 40 safle monitro^[4] gan Ansawdd Aer (Awyr) Cymru. Ceir hefyd ar ei wefan adroddiadau seminarau a ffeithiau ar y pwnc^[5].  (Sefydlwyd Fforwm Ansawdd Aer Cymru yn 1994 gan banel Swyddogion Uwch Iechyd yr Amgylchedd yng Nghymru - fel y'u gelwyd ar y pryd^[6].)

Sylweddau sy'n llygru awyr

• Ocsidau carbon (carbon deuocsid, CO₂ a charbon monocsid, CO)^[7].

• Ocsidau sylffwr (sylffwr deuocsid, SO₂ a sylffwr triocsid SO₃; cyfeirir atynt yn dorfol fel SO_x)^[8].

• Ocsidau nitrogen (ocsid nitraidd, NO₂ ac ocsid nitrig, NO; cyfeirir atynt yn dorfol fel NO_x)^[9].

• Amonia (NH₃).

• Oson (O₃)^[10].

• Radicalau hirhoedlog. Er enghraifft nitrocsadau.

• Sylweddau organig anweddol. Er enghraifft asetaldehyd, acrolein, bensin^[11], 1,3-bwtadien^[12], fformaldehyd a hydrocarbonau amlgylchog^[13].  Hefyd methan (CH₄) a sylweddau'n cynnwys Clorin a Fflworin^[14]. 

• Sylweddau anorganig (neu gymysg) anweddol^[15]. Er enghraifft arian byw (Hg) a phlwm tetraethyl.

• Sylweddau ymbelydrol.

• Gronynnau.^[16]

Cyfnewid nwyon yn yr alfeolws o fewn yr ysgyfaint.

Peiriannau diesel fel ffynonellau llygredd awyr

Locomotif Diesel o Yaroslavl, Rwsia (2013) - gydag allyriant gronynnau mân du.

Mae sawl math o beiriant tanio mewnol. Dau fath, yn bennaf, a welir yn pweru cerbydau ffyrdd a rheilffyrdd y byd: y peiriant petrol a'r peiriant diesel. Mae'r ddau'n gyfrifol am allyriadau a all lygru'r awyr ac o'r herwydd, yn gynyddol yn destun cyfreithiau sy'n ymwneud â diogeli'r amgylchedd^[17]. Oherwydd cymhareb cywasgedd uwch (a'r tymheredd llosgi gysylltiedig) mae'r peiriant diesel yn fwy effeithiol na'r peiriant petrol wrth ryddhau egni cemegol tanwydd hydrocarbon. O'r herwydd, mae iddo lai o droednod CO₂, ac felly'n fanteisiol o safbwynt newid hinsawdd. Ond am sawl rheswm mae'n cynhyrchu mwy o allyriadau ocsidau nitrogen wrth i nitrogen yr awyr losgi gyda'r tanwydd yn y silindr. Hyn oherwydd y tymheredd uwch a'r ffaith fod fwy o ocsigen yn y silindr na sydd ei angen i lwyr losgi'r tanwydd^[18]. Bu hyn yn destun scandal a ddaeth i'r wyneb yn 2015 wrth iddo ymddangos fod ambell gynhyrchwr ceir wedi twyllo profion annibynnol yn fwriadol^[19]. Arweiniodd hyn i gryn drafodaeth o fewn ac o'r tu allan i'r diwydiant ceir^[20].

Yn ogystal â'r cemegau anweddol, mae allyriad peiriant diesel hefyd yn cynnwys gronynnau soled microsgopig. Dosbarthir y rhain yn ôl eu maint a'u cynnwys. Y mathau mân a tra-mân sydd o bwys i iechyd gan eu bod yn cyrraedd cilfachau cila'r ysgyfaint. Gronynnau carbon ydynt yn bennaf, sydd yn cynnwys olion sylweddau organaidd, sylffad, nitrad, metalau ac elfennau hybrin eraill^[13].

Yn sgil hyn oll aethpwyd ati i gynllunio, cynhyrchu a marchnata ceir nad ydynt yn defnyddio petrol na diesel; ceir trydan yn bennaf. Un cwmni a sefydlwyd yn unswydd i'r perwyl yw Tesla Inc^[21], a ffurfiwyd yn 2003. Yn 2017 cyhoeddodd Volvo (y cwmni traddodiadol gyntaf i wneud hynny) y byddent yn cynnig motor drydan ar bob un o'i modelau o 2019 ymlaen^[22]. Yng Ngorffennaf 2017 cyhoeddodd Llywodraeth Ffrainc ei bwriad i wahardd gwerthu ceir sy'n defnyddio petrol neu diesel erbyn 2040^[23]. Ychydig wythnosau yn ddiweddarach cyhoeddodd Llywodraeth Gweledydd Prydain yr un bwriad ar gyfer ceir newydd^[24].